تولید و پرورش‌ گیاهان‌ اسانس‌دار در مناطق‌ گرمسیری‌ و نیمه‌ گرمسیری‌ از سابقه‌ بسیار طولانی‌ برخوردار است‌ بطوری‌که‌ داد و ستد مواد خام‌ این‌ گیاهان‌ بیشتر در تمدن‌های‌ باستانی‌ مصر، یونان‌ و ایران‌ شکل یافته‌ است.

البته‌ شواهد بدست‌ آمده‌ از کشف‌ دستگاه‌ تقطیردر دره‌ ایندوس پاکستان‌ نشان‌ می‌دهد که‌ این‌ حرفه‌ از قدمتی‌ چندین‌ هزار ساله‌ برخوردار است. مصریان‌ و ایرانیان‌ باستان‌ اولین‌ مردمانی‌ بودند که‌ به‌ تولید اسانس‌ و عطرهای‌ طبیعی‌ از گیاهان‌ پرداختند. به ‌طوری‌که‌ تولید عطر گل‌ رز را که‌ در بین‌ مسلمانان‌ از ارج‌ و قرب‌ بسیاری‌ برخوردار است‌ به‌ دانشمند ایرانی، بوعلی‌ سینا نسبت‌ می‌دهند.

اما در مورد تجارت‌ اسانس‌های‌ گیاهی‌ در مقادیر زیاد، ابتدا یونانیان‌ با جذب‌ تکنولوژی‌ استخراج‌ و فرآوری‌ اسانس‌ توانستند از اعراب‌ پیشی‌ بگیرند. اما در قرن‌ ۱۷ میلادی تحول‌ بزرگی‌ در کشور فرانسه‌ صورت‌ گرفت‌ که‌ اروپا و جهان‌ را در این‌ زمینه‌ تحت‌ تاثیر حرکت‌ خود قرار داد.

این‌ کشور با جمع‌آوری‌ کارگاه‌های‌ کوچک‌ و جذب ‌افراد متخصص‌ و کارآمد در زمینه‌ فرآوری‌ و استخراج‌ ترکیبات‌ معطر و همچنین‌ به‌ خدمت‌ گرفتن‌ افرادی‌ که‌ از نظر حس‌ بویایی‌ بسیارمشهور بودند، صنعت‌ بزرگی‌ را در شهر گراس۱‌ پایه‌گذاری‌ کرد و به‌ سرعت‌ خود را سردمدار صنعت‌ اسانس‌ در جهان‌ معرفی ‌نمود.

این‌ یکه‌تازی‌ تا قبل‌ از شروع‌ جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ و ظهور رقبای‌ دیگر ادامه‌ داشت. اما مشکلی‌ که‌ فرانسه‌ و سایر کشورهای‌ اروپایی‌ با آن‌ مواجه‌ بودند، تامین‌ مواد خام‌ گیاهی‌ بود که‌ به‌ علت‌ شرایط جوی‌ فرانسه‌ مجبور بودند واردکننده‌ محض‌ این‌ مواد از منطقه‌ بالکان، خاورمیانه، شمال‌ آفریقا و اروپای‌ شرقی‌ باشند.

به‌ همین‌ خاطر با شروع‌ فعالیت‌ سایر کشورها نظیر صنعت‌ اسانس‌ نعناع‌ در آمریکا، تولید اسانس‌ مرکبات‌ در برزیل، صنعت‌ اسانس‌ شمعدانی‌ در الجزایر، فرآوری‌ اسانس‌ گل‌ رز در بلغارستان‌ و غیره، قدرت‌ فرانسه‌ و شهر گراس‌ کاهش‌ یافت‌ و تنها در تولید گیاهانی‌ نظیر اسطوخوطوس‌ و ترخون‌ که‌ با شرایط آب‌ و هوایی‌ آن‌ مطابقت‌ داشت‌ محدود گردید این‌ رقابت‌ هم‌ اکنون‌ نیز در بین‌ کشورهای‌ تولیدکننده‌ بسیار شدید است‌ اما کشورهای‌ آسیایی‌ و ایران‌ پیشرفت‌ قابل‌ توجهی‌ در این‌ زمینه‌ نداشته‌اند و هنوز بطور عمده‌ به‌ تجارت‌ گیاهان‌ خشک‌ زراعی‌ یا خودرو می‌پردازند.

اهمیت‌ و جایگاه‌ اسانس‌های‌ طبیعی‌

اسانس‌ها ترکیبات‌ شیمیایی‌ معطری‌ هستند که‌ در گیاهان‌ مختلفی‌ که‌ تا امروز در حدود ۷۰۰ نوع‌ از آنها شناسایی‌شده‌ است، وجود دارند. در ساختمان‌ اسانس‌ها ترکیبات‌ بسیار متنوعی‌ از قبیل‌ الکل‌های‌ ترپنوئیدی، هیدروکربن‌ها، فنل‌ها، آلدئیدها، استرها و کتون‌ها بطور طبیعی‌ وجود دارند. اغلب‌ یک‌ یا چند جزو از این‌ ترکیبات، عطر و بوی‌ اسانس‌ را تحت‌ تاثیر خود قرار می‌دهند.

هر نوع‌ از اسانس‌ها در گیاهان‌ معطر و در قسمت‌های‌ مختلفی‌ از آنها نظیر ریشه‌ (زنجبیل)، چوب‌ (سوزنی‌ برگان)، پوست‌ (دارچین)، برگ (رزماری)، گل‌ (یاسمن)، میوه (مرکبات)، بذر(رازیانه) و غیره‌ ساخته‌ شده‌ و در فضای‌ ما بین‌ سلولی‌ اپیدرم‌ و مزوفیل‌ در ساختارهای‌ متعدد ترشحی‌ ذخیره‌ می‌شوند و دارای‌ نقطه‌ جوش‌ پایینی‌ بوده‌ و به‌ روش‌های‌ مختلفی‌ قابل‌ استخراج‌ می‌باشند.

هرچند مکانیسم‌ دقیق‌ سنتز اسانس‌ها درون‌ گیاهان‌ نامشخص‌ است‌ اما وجود آن‌ برای‌ مقاومت‌ گیاهان‌ در مقابل‌ شرایط نامساعدمحیطی، جذب‌ حشرات‌ گرده‌ افشان‌ و کمک‌ به‌ توسعه‌ و پراکنش‌ این‌ گیاهان‌ مسلم‌ و مشخص‌ است. در بهره‌برداری‌ از گیاهان‌ اسانس‌دار، شواهد موجود طی‌ ۵۰ سال‌ گذشته‌ نشان‌ می‌دهد که‌ تقاضا برای‌ اسانس‌ و فرآورده‌های‌ حاصل‌ آن‌ سیر صعودی‌ به‌ خود گرفته‌ است. این‌تحول‌ در مصرف، تحت‌ تاثیر عوامل‌ متعددی‌ از جمله‌ موارد زیر بوده‌ است.

این‌ گیاهان‌ و اسانس‌ آنها طیف‌ گسترده‌ای‌ از کاربری‌ها را تحت‌ پوشش‌ قرار می‌دهند. ترکیبات‌ تشکیل‌ دهنده‌ آنها می‌تواند خواص‌دارویی‌ داشته‌ و در فرمولاسیون‌ داروها وارد شود. از رایحه‌ و بوی‌ آنها در صنایع‌ عطرسازی، خوشبو کننده‌ها و همچنین‌ نوعی‌ روش‌درمانی‌ (رایحه‌ درمانی) استفاده‌ می‌شود. خاصیت‌ طعم‌دهندگی‌ اسانس‌ها در طیف‌ وسیعی‌ از موادغذایی، خمیر دندان، دهانشویه‌ها، نوشیدنی‌ها و حتی‌ دخانیات‌ به‌ مصرف‌ می‌رسد. بخارات‌ اشباع‌ آن‌ دارای‌ توان‌ دفع‌ آفات‌ و حشرات‌ موذی‌ بوده‌ و در برخی‌ از سموم ‌صنعتی‌ به‌ کار می‌رود.

ثروتمند شدن‌ جوامع‌ جهانی‌ باعث‌ تغییر فرهنگ‌ مصرف‌ در آنها شده‌ است‌ به‌طوری‌که‌ تنوع‌ بیشتری‌ را در رژیم‌ غذایی‌ خود طلب‌می‌کنند و مردم‌ برای‌ مصرف‌ فرآورده‌های‌ خوشمزه‌ با طعم‌های‌ طبیعی‌ اشتیاق‌ بیشتری‌ از خود نشان‌ می‌دهند.

افزایش‌ توجه‌ به‌ مسایل‌ زیست‌ محیطی‌ و بهداشت‌ مواد غذایی‌ در کاهش‌ میزان‌ مصرف‌ مواد شیمیایی‌ مصنوعی‌ باعث‌ گرایش‌ به ‌سمت‌ مواد غذایی‌ و افزودنی‌های‌ طبیعی‌ شده‌ است. اسانس‌ها به‌ موازات‌ مزه‌دار کردن‌ فرآورده‌ها در نقش‌ یک‌ آنتی‌اکسیدان‌ علیه ‌ترکیبات‌ مضر فعالیت‌ می‌کنند و نقش‌ مهمی‌ در سلامتی‌ افراد ایفا می‌کنند.

ساختار صنعت‌ اسانس‌

سازمان‌هایی‌ که‌ امروزه‌ در کشورهای‌ تولیدکننده‌ در زمینه‌ فعالیت‌های‌ اقتصادی‌ اسانس‌ها و فرآورده‌های‌ حاصل‌ از آنها تلاش‌می‌نمایند از یک‌ ساختار کلی‌ و مدون‌ پیروی‌ می‌کنند که‌ صنعت‌ اسانس‌ را تشکیل‌ می‌دهد و شامل‌ موارد زیر است‌.

در اولین‌ مرحله‌ بخش‌ کشاورزی‌ به‌ عنوان‌ تامین‌ کننده‌ مواد خام‌ گیاهی‌ نقطه‌ شروع‌ این‌ صنعت‌ را برعهده‌ دارد. این‌ بخش‌ از نظرجغرافیایی‌ پراکندگی‌ وسیعی‌ دارد و کشورهای‌ مختلف‌ با سرمایه‌گذاری‌ گسترده‌ در این‌ زمینه‌ و تهیه‌ منابع‌ گیاهی‌ سعی‌ نموده‌اند در این ‌بخش‌ تاثیرگذار باشند. حتی‌ بسیاری‌ از کشورهای‌ پیشرفته‌ تلاش‌ خود را معطوف‌ به‌ پرورش‌ گیاهانی‌ نموده‌اند که‌ در درجه‌ اهمیت ‌بیشتری‌ قرار داشته‌ و سود بالاتری‌ را در پی‌داشته‌ باشند.

اما با وجود این‌ تلاش‌ها هنوز برای‌ سودآوری‌ تولید این‌ محصولات‌ تضمینی ‌وجود ندارند. تنوع‌ اقلیمی‌ مراکز تولید موجب‌ بروز ناهمگونی‌ چشمگیری‌ در سیستمهای‌ تولید و بهره‌وری‌ شده‌ است‌ که‌ از مهمترین‌آنها می‌توان‌ به‌ موارد زیر اشاره‌ کرد.

• بهره ‌برداری‌ از گیاهان‌ خودرو و بومی‌ موجود
• سرمایه‌گذاری‌ کوچک‌ با استفاده‌ از نیروی‌ کار خانواده‌
• سرمایه‌گذاری‌ کلان‌ با تکیه‌ بر نیروی‌ کار ارزان‌

دومین‌ مرحله‌ مربوط به‌ استخراج‌ و فرآوری‌ اسانس‌ از گیاهان‌ است. این‌ استخراج‌ بلافاصله‌ می‌تواند پس‌ از برداشت‌ یا بعد از خشک‌کردن‌ گیاه‌ صورت‌ گیرد. دستگاه‌های‌ استخراج‌ می‌تواند تحت‌ کنترل‌ کشاورزان، بازرگانان‌ یا بخشی‌ از یک‌ فرآیند صنعتی‌ باشد. در حالت‌اول‌ آماده‌سازی‌ برعهده‌ کشاورزان‌ خواهد بود و چنین‌ ترتیبی‌ در کشورهای‌ پیشرفته‌ امری‌ عادی‌ به‌ شمار می‌آید.

چرا که‌ تهیه‌ وسایل‌مورد نیاز تقطیر و فرآوری‌ بر عهده‌ شخص‌ سرمایه‌گذار است. البته‌ دستگاه‌های‌ عصاره‌گیری‌ می‌تواند تحت‌ کنترل‌ شرکت‌های‌ خریدار مواد گیاهی‌ باشد و این‌ حالت‌ بیشتر در کشورهای‌ جهان‌ سوم‌ که‌ کشاورزان‌ قدرت‌ سرمایه‌گذاری‌ ندارند، قابل‌ مشاهده‌ است.کارخانه‌های‌ عطر و چاشنی‌سازی‌ در این‌ مرحله‌ از تغییر و تبدیل‌ مواد خام‌ گیاهی‌ نقش‌ اساسی‌ ایفا می‌کنند و با توافق‌ کشاورزان‌ تولیدکننده، مراکز خود را نزدیک‌ مزرعه‌ متمرکز می‌کنند.

در این‌ مرحله‌ تاجرینی‌ فعالیت‌ می‌کنند که‌ در زمینه‌ تولید مواد معطر مصنوعی‌ نیز مهارت‌ دارند. وظایف‌ این‌ گروه‌ شامل‌ خریداری‌ اسانس‌ از تمام‌ نقاط جهان‌ یا فقط از یک‌ منطقه‌ جغرافیایی، تعیین‌ کیفیت‌ اسانس، فرآوری‌ ماده‌ خام‌ در جهت‌ نیاز بازار و در نهایت ‌فروش‌ این‌ فرآورده‌ به‌ مصرف‌ کننده‌ است. در بخش‌ تجارت، شرکت‌هایی‌ وجود دارند که‌ تعدادی‌ در کشور تولیدکننده‌ حضور داشته‌ و وظایف‌ آنها فروش‌ و صادرات‌ محصولات‌ همان‌ منطقه‌ بر پایه‌ توجه‌ به‌ نیاز خریداران‌ و قدرت‌ کشاورزان‌ استوار است. شرکت‌هایی‌ نیز درکشورهای‌ واردکننده‌ فعالیت‌ دارند و برخی‌ از آنها روی‌ صادرات‌ مجدد محصولات‌ تبحر دارند.

جابه‌جایی‌ و توزیع‌ فرآورده‌های‌ حاصل‌ از اسانس‌ها مشابه‌ سایر محصولات‌ است‌.

در آخرین‌ مرحله‌ از یک‌ چارچوب‌ کلی‌ صنعت‌ اسانس، مصرف‌کننده‌ قرار دارد و محصولات‌ تولید شده‌ را در دو حالت‌ مصرف‌ می‌کند. یک‌ نوع‌ محصولاتی‌ که‌ وجود اسانس‌ درون‌ آنها چندان‌ محسوس‌ و مشخص‌ نمی‌باشد و در انتخاب‌ محصول‌ آنچنان‌ کششی‌ ایجاد نمی‌کند، نظیر آنچه‌ که‌ در مورد پودرهای‌ شوینده‌ وجود دارد. نوع‌ دوم‌ محصولاتی‌ هستند که‌ وجود اسانس‌ در آنها شناخته‌ شده‌تر بوده‌ و در انتخاب‌ محصول‌ تاثیرگذار است. در این‌ مورد می‌توان‌ به‌ فرآورده‌های‌ آرایشی‌ افزودنی‌های‌ غذایی‌ اشاره‌ کرد.

 تولید جهانی‌ اسانس‌

امروزه‌ تولید جهانی‌ اسانس‌ بالغ‌ بر ۵۰ هزار تن‌ در سال‌ است‌ که‌ از مجموعه‌ گیاهان‌ اسانس‌دار به‌ دست‌ می‌آید. این‌ مجموعه‌ گیاهان ‌شامل‌ انواع‌ درختان‌ و درختچه‌ها و سایر گونه‌های‌ علفی‌ است. از کل‌ تولید جهانی‌ اسانس‌ در حدود ۶۵ درصد آن‌ از گونه‌های‌ درختی‌نظیر برخی‌ سوزنی ‌برگان، مرکبات، رزها، اکالیپتوس‌ و غیره‌ بدست‌ می‌آید و ۳۵ درصد باقیمانده‌ از گیاهان‌ علفی‌ تولید می‌شود که ‌بسیاری‌ از آنها امروزه‌ به‌ صورت‌ اهلی‌ شده‌ کشت‌ می‌شوند. در این‌ میان‌ حدود ۱۰۰۰ تن‌ از تولید نیز متعلق‌ به‌ گیاهان‌ خودرو جمع ‌آوری ‌شده‌ از مناطق‌ طبیعی‌ است.

گیاهان‌ حاوی‌ اسانس‌ از نظر جغرافیایی‌ سطح‌ بسیار وسیعی‌ را تشکیل‌ می‌دهند. مسلم‌ است‌ که‌ تولید در مناطقی‌ که‌ گونه‌ها دارای ‌سازگاری‌ بیشتری‌ شده‌اند، توسعه‌ یافته‌ و این‌ پراکنش‌ بتدریج‌ تحت‌ تاثیر صنایع‌ مصرف‌ کننده‌ گسترش‌ می‌یابد. در بین‌ گونه‌های‌اسانس‌دار، گیاهان‌ متعلق‌ به‌ سه‌ خانواده‌ گیاهی‌ نعناعیان‌ (نعناع، بادرنجبویه، زوفا، اسطو خودوس، آویشن‌ و…)، کاسنی‌ (بابونه، بومادران، ترخون، آرتمیزیا و…) و چتریان‌ (گشنیز، بادیان‌ رومی، شوید، زیره‌ و…) از اهمیت‌ بیشتری‌ برخوردارند.

 راهکارهای‌ لازم‌ برای‌ ورود به‌ بازارهای‌ جهانی‌ اسانس‌

امروزه‌ کمتر کشوری‌ وجود دارد که‌ در زمینه‌ تولید اسانس‌ در جهان‌ فعال‌ نباشد و سهم‌ تولید برخی‌ از کشورهای‌ تولیدکننده‌ در نمودارشماره‌ سه‌ نشان‌ داده‌ شده‌ است. با این‌ حال‌ برای‌ کشورهایی‌ که‌ تصمیم‌ دارند به‌ رقابت‌ با تولیدکنندگان‌ قدرتمند در این‌ زمینه‌ بپردازند اتخاذ راهکارهای‌ مناسبی‌ از جمله‌ موارد زیر لازم‌ است.

تعریف‌ سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ جهت‌ تعیین‌ جایگاه‌ کشور در تولید جهانی، که‌ می‌تواند شامل‌ میزان‌ تولید، رعایت‌ استانداردهای‌بین‌المللی، ارائه‌ قیمت‌های‌ مناسب‌ و بهره‌گیری‌ از دانش‌ و تخصص‌ روز باشد.

پشتیبانی‌ تولید توسط برنامه‌های‌ تحقیقاتی‌ با کمک‌ صنایع‌ مصرف‌کننده‌ و با استقرار کارخانه‌های‌ عصاره‌گیری‌ و کنترل‌ کیفیت، برای‌عرضه‌ محصولات‌ جدید.

انطباق‌ بخش‌ کشاورزی‌ با صنایع‌ مصرف‌ کننده‌ در ارتباط با گسترش‌ فرآورده‌های‌ طبیعی‌ گونه‌های‌ زراعی‌ جدید، انتخاب‌ ارقامی‌ که ‌عملکرد تولید اسانس‌ آنها زیاد باشد و بهبود وضعیت‌ شرکت‌های‌ تولیدکننده‌ در زمینه‌ نوآوری‌ جهت‌ سلایق‌ متفاوت.

گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامتی جوامع هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماریها برخوردار بوده و هستند. این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر داشته و یکی از مهمترین منابع تأمین غذایی و دارویی بشر در طول نسلها بوده اند. از نقطه نظر تاریخی، گیاهان اهمیت فراوانی در توسعه جوامع داشته اند و تحقیقات وسیعی برای یافتن فرآورده ها ومواد طبیعی دارویی گیاهی در طول تاریخ انجام شده اما نکته حائز اهمیت اینجاست که تنها کمتر از ۱۰درصد از مجموع ۲۵۰۰۰۰ گونه گیاهی جهان برای بیش از یک عملکرد زیست شناختی، شناسایی و مورد استفاده قرار گرفته اند.

به عبارت دیگر بر اساس آمارهای منتشره توسط (WHO) ، تنها بین ۳۵ تا ۷۰ هزار گونه گیاه دارویی در طول زمان برای حداقل یک یا چند بار مورد مصرف قرار گرفته است. در حال حاضر، ۲۵ درصد از داروهای موجود، منشأ گیاهی دارند و ۱۲درصد داروها نیز از منابع میکروبی ساخته شده اند. پتانسیل تولید داروهای گیاهی در طبیعت بسیار بالاست. برای نمونه گفته میشود ۱۲۵۰۰۰ گونه گیاه دارویی در جنگلهای استوایی جهان یافت میشود.

ارزش اقتصادی و تجاری گیاهان دارویی فوقالعاده زیاد است. در بعضی آمارها ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی بالغ بر ۴۳میلیارد دلار در سال برآورد شده و طی آمار منتشره در اینترنت فروش فرآورده های گیاهی در سال ۱۹۹۷ بالغ بر ۳/۲۴ میلیارد دلارآمریکا بوده است.

گرایش عمومی جامعه به استفاده از داروها و درمانهای گیاهی و به طور کلی فرآوردههای طبیعی به ویژه در طی سالهای اخیر روبه افزایش بوده و مهمترین علل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبی داروهای شیمیایی از یک طرف و ایجاد آلودگیهای زیست محیطی که کره زمین را تهدید میکند از سوی دیگر بوده است. بیش از ۶۰ درصد مردم آلمان و بلژیک و ۷۴ درصد انگلیسیها تمایل به استفاده از درمانهای طبیعی گیاهی دارند.

ضمن اینکه طبق آمار سازمان بهداشت جهانی بالغ بر ۸۰ درصد مردم جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه و نواحی فقیر و دور افتاده عمده ترین نیازهای درمانی خود را از گیاهان دارویی تأمین میکنند.

از سوی دیگر گیاهان دارویی جزء ذخایر و منابع طبیعی هستند و بسیاری از کشورها کم یا زیاد از یک چنین منبعی برخوردارند که نوع، تعداد و تنوع گونه های گیاهی بر اساس شرایط و موقعیت جغرافیایی هر منطقه متفاوت است. متأسفانه سودآوریهای کلان اقتصادی و توجه روز افزون به تجارت جهانی گیاهان دارویی، مشکلات و مسائل ناگواری را برای این منابع به وجود آورده و نسل گونه های گیاهی را با خطر انقراض مواجه ساخته است. چرا که بخش عظیمی از تجارت، مربوط به گونه های گیاهی دارویی است که از طبیعت جمع آوری شده و بعضاً با شیوه های نادرست، نه تنها به انقراض نسل گونه ها می انجامد بلکه تنوع زیستی منطقه و جهان را نیز با خطر نابودی مواجه می سازد.

استفاده مطلوب، منطقی و بهینه از این منابع که به لحاظ فناوری بسیار کم هزینه تر و ساده تر از صنایع دارویی شیمیایی است، می تواند ضمن تأمین بخشی از نیازهای عمده بهداشتی و درمانی جامعه از خروج مقادیر متنابهی ارز جلوگیری نموده و مانع گسترش وابستگی به بیگانگان شود.

بنا بر این با اتخاذ سیاستها و راهکارهای مناسب و مبتنی بر یک شناخت واقع گرایانه از وضعیت موجود این منابع و کاربرد روشهای علمی و صحیح در تمام ابعاد اعم از کاشت، داشت، برداشت و بهره برداری صنعتی و اقتصادی آن، چه از طبیعت وچه به صورت کشت مکانیزه، میتوان به درکی واقعی و اصولی در خصوص نقش و بازدهی گیاهان دارویی در جوامع رو به رشدی همچون ایران رسید و علاوه بر حفظ و حراست از این سرمایه های ملی به شکوفایی و توسعه پایدار جامعه نیز دست یازید.

 تاریخچه استفاده از گیاهان دارویی

استفاده از گیاهان دارویی به منظور درمان با تاریخ زندگی انسان هم زمان بوده است. انسان در تمام دوران تاریخی چاره ای جز توسل به گیاهان نداشت. اگر چه در نیم قرن گذشته استفاده از داروهای شیمیایی و سنتزی به شدت رواج یافت ولی به سرعت آثار زیان بار آنها بر زندگی آنها سبب گرایش مجدد به گیاهان دارویی گردید، و این نکته که توسل به گیاهان دارویی همواره در طول تاریخ یکی از روشهای موثر درمان بوده است، به خوبی روشن است. تاریخ طب در کشور ما مربوط به دوره آریایی می باشد و اوستا (۶۵۰۰ ق.م) اولین کتابی است که از گیاهان دارویی سخن گفته است.

به نقل از اوستا اولین پزشک ایرانی تریته پدر گرشاسب پهلوان بوده است که از کاربرد گیاهان دارویی و عصاره آنها اطلاع داشته و مقام او در طب نظیر مقام ایمهوتپ (۳۵۰۰ ق.م) در مصر باستان، انقلبیوس در یونان و آسکولانیوس در روم(سه رب النوع درمان) بوده است. قدیمی ترین گیاه دارویی در طول تاریخ ” هوم” گیاه مقدس آیین زرتشت بوده است.

در کتابهای پهلوی، هوم را سرور همه گیاهان و استفاده از آن را باعث عمر جاویدان می داند. تاریخ استفاده دارویی از پیاز و ادویه به ۴۵۰۰ ق.م و به نقل از هردوت استفاده از گیاهان دارویی میرح (Commiphora)، کاسیا (Cinnamomu) سیناموم (Cinnamimum Zylanica) آنیز (Pinpimella anisum) مارجورام (Oroganum margorana) در مومیایی کردن اجساد به ۵۲۰۰ ق.م می رسد. قدیمی ترین کتاب چینی منسوب به شینون (۲۸۰۰ ق.م) ۱۰۰۰ گونه دارویی را شرح داده، ماردوکاپالیدین (۷۱۰ ق.م) ۶۴ گونه دارویی را کشت نموده است، در الواح سومری چگونگی کشت گیاهان را شرح داده، بقراط (۳۷۷ ق.م) کاربرد دارویی ۴۰۰ گونه دارویی را شرح داده است. ظهور دانشمندانی نظیر سقراط، دیوسکورید، رازی، هروی، ابن سینا، ابوریحان بیرونی، جرجانی، خاندان بختیشوع سبب گسترش این علم در جهان گردیدند.

گیاهان دارویی رستنیهایی با تاریخچه جالب توجه و ممتاز هستند. علاوه بر قدمت، گستره نفوذ این گیاهان در تاریخ ادیان و ملتها بسیار شایان توجه است بطوریکه در جای جای حوادث مهم تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دینی، این گیاهان قرین توجه بوده و یا منجر به بروز حوادث مهمی شده اند.

در بوندهشن (دایرهالمعارف زرتشتیها) به اسامی فرشتگان اداره کننده روزهای یک ماه اشاره شده که با نام گیاهان دارویی انطباق دارد، زعفران و نسترن از آن جمله اند. در سوره دهر، آیات پنجم و ششم می خوانیم “نیکوکاران عالم در بهشت شرابی نوشند که طبعش در لطف رنگ و بوی کافور است. در تاریخ اسلام، نام یهود بنی قریظه با حوادث مهم صدر اسلام قرین است.

در زبان عربی یکی از نامهای درخت اقاقیا، قریظه است. بنی قریظه نام طایفه ای از یهود بوده که در ابتدا به شغل دباغی اشتغال داشته اند و از این گیاه در فرآوری پوست استفاده می کرده اند. امروزه می دانیم که تاننها گروهی از مواد موثره هستند که در رسوب پروتیین نقش دارند و این اثر باعث خاصیت میکروب کشی، ضد خونریزی و انقباض بافتهای مختلف می شود. بنا براین برای رسوب دادن پروتیین پوست، در دباغی مورد استفاده قرار می گرفته است.

از دیگر گیاهان دارویی سس است که در زبان عطاران و منابع طب سنتی به افتیمون معروف است که نام اخیراز صفت گونه ای در نام علمی آن گرفته شده است. از خواص درمانی این گیاه در درمان بیماریهای دماغی استفاده می شود. علاوه بر منابع طبی در متون ادبی هم از این گیاه نام برده شده است. با جستجو و دقت درمنابع دینی، تاریخی و ادبی، اسامی گیاهان دارویی، وجوه تسمیه و حوادث مرتبط با این گیاهان به وفور به چشم می خورد.

بنابر این در کنار توجه فزاینده ای که به خواص درمانی این گیاهان می شود لازم است جهت آشنایی بیشتر نسل جوان با این وجوه تسمیه بررسیهای جامع تری انجام گیرد و حلقه های مجزای دانش بشری مربوط به گیاهان دارویی انسجام و اتصال بیشتری پیدا نماید.

 مهندسی ژنتیک در گیاهان دارویی

گیاهان منبع مهمی از دارو در طی هزارن سال می باشند. حتی امروزه، مرکز سلامت جهانی تخمین زده است که بالاتر از ۸۰ درصد از مردم هنوز بر روی درمانهای سنتی مثل استفاده از علف ها تکیه دارند. گیاهان دارویی منابع خیلی مهمی از داروهای حفاظت کننده ی زندگی برای اکثریت جمعیت جهان می باشد.

روش هایی بر پایه ی بیوتکنولوژی برای انتخاب، دستورزی و حفظ ژنوتیپ های بحرانی گیاهان دارویی مهم می باشد. باززایی درون شیشه ای، پتانسیل خیلی قوی را برای تولید گیاهان با کیفیت بالا از لحاظ دارویی دارا می باشد.

حفاظت سرمایی یک روش حفاظت در مدت زمان طولانی، در نیتروژن مایع است و فرصتی را برای حفظ گیاهان دارویی در معرض خطر مهیا می کند. تولید درون شیشه ای متابولیت های ثانویه با کشت سوسپانسیون سلولی گیاه در گیاهان دارویی مختلف گزارش شده است. بیوراکتورها یک قدم کلیدی در تولید تجاری متابولیت های ثانویه به وسیله ی بیوتکنولوژی هستند. انتقال ژنتیکی (انتقال ژن) ممکن است یک راه قوی برای افزایش تولید متابولیت های ثانویه ی جدید می باشد.

بخصوص به وسیله ی اگروباکتریوم ریزوژینس که باعث القای ریشه های مویین می گردد. روشهای اصلاحی در گیاهان دارویی بطور کلی به دو دسته سنتی (انتخاب توده ای، ‌دورگ گیری و زراعت متابولیتی) و مدرن (تغییر در ساختار ژنتیکی) طبقه بندی می شوند. استفاده از مهندسی ژنتیک متابولیتهای ثانویه شامل ایجاد جهش،‌ انتقال ژن (استفاده از باکتری اگروباکتریوم و تفنگ ژنی)،‌ دستکاری تنظیم کننده های نسخه برداری ژنها و کشتهای درون شیشه ای می باشد که نتیجه این تکنیکها،‌ ایجاد گیاهی ترانس ژنتیک (تراریخته) و پدیده زراعت مولکولی گیاهان دارویی خواهد بود.

جهش، فرآیندی است قابل توارث که موجب تغییر دایم مجموع توارثی سلول شده و نهایتا موجودی زنده با ویژگی‎های جدید ژنتیکی را بوجود می‎آورد که به موجود جدید موتان گویند. یکی از عوامل اصلی تکامل در گیاهان جهش یا موتاسیون است. همراه با دورگ‎گیری و بیوتکنولوژی، جهش با ایجاد تنوع مواد اولیه برای گزینش را فراهم می‎آ‎ورد. از جهش در اصلاح نباتات استفاده زیادی شده است و تعداد زیادی واریته جدید از این طریق اصلاح یافته‎اند.

به عنوان مثال تا سال ۱۹۸۲ تعداد واریته‎های موتان معرفی شده به ۳۲۷ موتان رسید که این تعداد در حال حاضر چند برابر شده است. برای ایجاد جهش می‎توان از جهش‎زاهای فیزیکی مثل پرتوهای گاما و ایکس و جهش‎زاهای شیمیایی مثل اتیل متان سولفونات، دی متیل سولفات و غیره استفاده کرد.

در سازمان انرژی اتمی ایران تسهیلات استفاده از اشعه گاما برای اهداف اصلاح نباتات فراهم است. اصلاح گیاهان دارویی در ایران در آغاز راه است. با استفاده از تکنیک‎های بهنژادی مثل جهش مصنوعی امکان اصلاح گیاهان دارویی با عملکرد و ماده موثره بالا عملی است. سرعت اصلاح در این روش به ویژه برای گیاهانی که با بذر تکثیر می‎یابند بیشتر خواهد بود.

 گیاهان زینتی

گیاهان زینتی بخشی از کل گیاهان موجود در دنیا هستند که بر اساس سلیقه انسان و دارا بودن خصوصیات ویژه ای از جمله رنگ، شکل اندازه گل، برگ و ساقه جزء گروه گیاهان زینتی قرار داده شده اند. یک گیاه را نمی توان به یک گروه خاصی از گیاهان محدود و منحصر نمود. با توجه به این امر مشاهده می شود که روز به روز تعدادی از گیاهان، از یک گروه به گروه دیگری وارد می شوند و بر تعداد گیاهان مشترک در بین گروه های مختلف افزوده می شود.

با افزایش شناخت جنبه های مخاطره آمیز و مسمومیت زا در ارتباط با مصرف بی رویه مصرف داروهای سنتزی، علاقه به استفاده داروهای گیاهی در تمام دنیا رواج پیدا کرده است. بسیاری از گیاهان زینتی که هم اکنون در فضاهای شهری مورد استفاده قرار می گیرند، دارای ارزش دارویی می باشند که با شناخت این گیاهان زینتی چند منظوره و استخراج مواد موثره آنها از این گیاهان حداکثر استفاده می گردد. هم اکنون بالغ از ۳۰۰۰۰۰ گونه گیاه زینتی وجود دارد که بیش از ۱۰۰۰۰ گونه به عنوان گیاهان دارویی شناخته می شوند.

از نمونه های بارز گیاهان مورد نظر می توان به موارد زیر اشاره نمود: زنبق (ریزوم)، گل حسرت (پیاز)، سرخس (ریشه) سنبل الطیب (ریشه)، گل صابونی (برگ و ریشه)، عروسک پشت پرده (میوه)، شاهپسند (برگ)، گل انگشت دانه (برگ)، گل سرخ (میوه)، همیشه بهار (گل و برگ)، گل برف یا موگه (گل، برگ و ساقه های زیر زمینی)، بنفشه معطر و سه رنگ (تمام قسمتهای گیاه)، شب بوی خیری (برگ، دانه و گل)، گل صد تومانی (ریشه)، لادن (برگ،گل و شیره گیاه تازه)، گل ساعت (ریشه، برگ و گل)، سرخار گل(ریشه)، مخلصه (سرشاخه های گلدار)، گل مغربی (دانه و گل و اعضای هوایی)، گل محمدی (گلبرگ)، تاج الملوک (دانه وگل)، اسطوخدوس (سرشاخه های گلدار و برگدار)، رزماری (برگ و سرشاخه های گلدار)، صبر زرد (برگ).

لازم به ذکر است که این قسمتهای گیاهی در درمان اغلب بیماریهای کلیوی، پوستی، روده ای، تنفسی، قلب و عروق، التیام زخمها و سوختگیها، مواد آرایشی، تسکین اعصاب نقش ایفا می کنند. اطلاع رسانی و ترویج کشت و کار، حمایت صنعت طب سنتی و انجام تحقیقات در جهت افزایش مواد موثره قدم بلندی در استفاده از گیاهان دارویی بوده و باعث می شود، کشاورزان با اطمینان و رضایت خاطر بیشتری به کشت و کار گیاهان مورد نظر بپردازند.

 گلسنگها

گلسنگها تنها گیاهان موجود در تبلور گیاهی جهان هستند که آنها را درهیچ یک از رده های گیاهی نمی توان طبقه بندی کرد. گلسنگها از یک بخش قارچی( جذب کننده مواد معدنی) و یک بخش تولید کننده غذا (از راه فتوسنتز)، تشکیل می شوند. روابط بیولوژیکی ایجاد شده در گلسنگها (همزیستی) تکامل بسیار موفقی را در ترکیب قارچها و بخش همزیست فتوسنتز کننده آن ایجاد کرده که در نهایت باعث بوجود آمدن نزدیک به ۱۴۰۰۰ گونه از گلسنگها در جهان شده است.

گلسنگها در حاصلخیزی خاک، و رشد گیاهان روی آن، ایجاد خاک از سطح صخره سنگهای لخت یا قلوه سنگها تاثیر داشته و از طرفی به عنوان منبع غذایی، مصالح لانه سازی، پناهگاه برای حیوانات ، پرندگان و سایر مهره داران مورد استفاده قرار می گیرند انسان از گلسنگها به عنوان غذا و وسایل تزیینی، صنایع رنگرزی به عنوان دارو، سم، و فیبر و الیاف استفاده می کنند.

همچنین گلسنگها در تهیه عطر، ادکلن و تهیه آنتی بیوتیک مورد استفاده قرار می گیرند. با آن که گلسنگ ها از شگفت انگیزترین و متداول ترین موجودات روی زمین هستند و صرف نظر از پوشش روی درختان، هشت در صد از سطح کره خاکی را اشغال می کنند، به نقش مهم اکولوژیکی آنها توجه نمی شود.

گلسنگ ها به دلیل زندگی چند موجود زنده در کنار یکدیگر بیش از گیاهان و جانوران که بصورت انفرادی زندگی می کنند دارای زیبایی می باشند. هر تال گلسنگ نتیجه همزیستی دراز مدت قارچ با جلبک سبز، سبز – آبی و یا ترکیبی از آنها می باشد. گلسنگ ها علاوه بر نقشی که به طور طبیعی در تشکیل خاک، تداوم شبکه غذایی، تاثیر در تراکم پوشش گیاهی و کنترل جمعیت نرم تنان دارند، به لحاظ داشتن انواع هیدرات کربن، پروتیین، آنیوتیک و سایر متابولیت های ثانویه، از زمان نخستین تمدن چینی و مصری تا به امروز، مصارف خوراکی و دارویی نیز دارند. از میان ۱۷۰۰۰ گونه گلسنگ شناخته شده از سراسر دنیا، خواص دارویی تعداد محدودی از آن ها شناسایی شده است.

بررسی مجموعه انتشارات گلسنگ های ایران (۲۰۰۴-۱۸۶۰) نشان داد که تاکنون Esculenta Everson Lecanora ساکن زمین های نیمه بیابانی استپ های ناحیه ایرانو- تورانی، Peltigera canina (L.) Willd و Xanthoria parietina از ایران گزارش شده اند، که به ترتیب دارای مصرف خوراکی، درمان هاری و یرقان می باشند گلسنگها در طب سنتی به عنوان ضد سرفه، ضد بیماریهای ششی مورد استفاده قرار می گیرند.

کاربردهای داروسازی مواد گلسنگی توسط دانشمندی بنام Zopf در سال ۱۹۰۶ درکتاب Zopf’s monography مورد استفاده قرار گرفته است (۱۹۶۶). Subramanian داروهایی از گلسنگها را گزارش کرده است. (۱۹۸۵) Hanssan و Schadler ،(۱۹۸۸) Richardsoon و (۱۹۸۸) Schindler درباره خواص دارویی گلسنگها اطلاعاتی ارایه کرده اند. مطابق آخرین تحقیقات صورت گرفته روی کاربردهای بیولوژیکی گلسنگها و مواد گلسنگی کارهای صورت گرفته را می توان به اشکال زیر تقسیم بندی کرد. فعالیتهای آنتی بیوتیکی، فعالیتهای آنتی توموری و آنتی موتاژنی ،فعالیتهایی علیه ویروس ایدز، فعالیتهای آلرژنیک ، فعالیتهای بازدارنده رشد گیاهان، فعالیتهای بازدارنده آنزیمی.

صنعت گیاهان دارویی یکی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی است. مؤسسه اسکریپ طی سال‌های قبل از ورود به هزاره سوم رشد صنعت گیاهان دارویی را با ۳/۱ میلیارد دلار گردش مالی در سال ۱۹۹۶ برای سال‌های ابتدایی هزاره سوم رقمی حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد پیش ‌بینی کرده بود. این پیش‌ بینی نه ‌تنها بیش از میزان واقع نبود، بلکه در این مدت صنعت مذکور، ۲۵ درصد رشد داشته است.

به نظر می‌رسد مردم از یک سری نارسایی‌های طب مدرن خسته شده‌اند و به طور روزافزون به سمت داروهای گیاهی روی می‌آورند. اصولاً زمانی‌که قانون ابن‌سینا را در غرب به آتش کشیدند و ادعا کردند شیمی, مولکول و فیزیولوژی را شناخته‌اند, طب به انحراف کشیده شد. به‌ طوری‌که هم‌ اکنون طب مدرن توانایی حل بسیاری از مشکلات بشر را ندارد و طی سال‌های اخیر در کتب درسی به این موضوع اعتراف کرده‌اند.

طبق گزارش بانک جهانی گردش مالی صنعت گیاهان دارویی در سال ۲۰۵۰ معادل ۵۰۰ میلیارد دلار خواهد بود. هم ‌اکنون کشورهای مختلف به گونه‌ای تلاش می‌کنند تا سهم مناسبی از این بازار عظیم داشته باشند. نباتات کاربردهای وسیعی دارند که یکی از مهمترین آنها، استفاده‌های دارویی است.

حدود ۵۰ درصد از داروهای تولیدشده در جهان، منشاء طبیعی دارند که با تغییراتی به عنوان دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند. نیمی از این مقدار از منابع معدنی، حیوانی و باکتریایی بدست می‌آید و نیمی‌دیگر منشاء گیاهی دارد. به عنوان مثال، تمام هورمون‌های مصرفی، گیاهی هستند و از گیاهان مختلفی نظیر سیب‌زمینی مکزیکی, شنبلیله و غیره به دست می‌آیند. همچنین ترکیباتی مثل وین‌بلاستین و وین‌کریستین که از داروهای ضدسرطان هستند از گیاه به دست می‌آیند و یا گلیکوزیدهای قلبی از جمله این گروه داروها محسوب می‌شوند.

البته امروزه ترکیبات زیادی از گیاهان به عنوان نگهدارنده و طعم‌دهنده در صنایع غذایی، محافظت‌کننده و شاداب‌کننده پوست در صنایع آرایشی و بهداشتی و روغن‌های فرار مختلف در آروماتراپی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ماهیت طبیعی گیاهان دارویی باعث سازگاری بیشتر با بدن و رفع عوارض جانبی می‌شود. گیاهان دارویی به دلیل ماهیت طبیعی و وجود ترکیبات همولوگ دارویی در کنار هم، با بدن سازگاری بهتری دارند و معمولاً فاقد عوارض ناخواسته هستند، لذا به خصوص در موارد مصرف طولانی و در بیماری‌های مزمن، بسیار مناسب می‌باشند. به عنوان مثال، گیاهان دارویی در بسیاری از اختلالات اعصاب و روان به عنوان بهترین انتخاب خواهند بود.

بیشترین داروهای مصرفی در سال ۱۳۸۰ با تعداد حدود ۶/۶ میلیارد عدد مربوط به ناراحتی‌های اعصاب و روان می‌باشد که دارای عوارض ناخواسته متعددی می‌باشند؛ درحالی‌که به راحتی می‌توان بخش قابل‌توجهی از آنها را با داروهای گیاهی جایگزین کرد.

مزیت های گیاهان دارویی برای ایران

ایران می‌تواند سهم مناسبی از بازار جهانی داروهای گیاهی را به خود اختصاص دهد. ایران به لحاظ تنوع اقلیمی، از تنوع زیستی وسیع و منحصر به ‌فردی برخوردار است. این تنوع در مورد گیاهان و از جمله گیاهان دارویی به روشنی مشهود است. اما تاکنون نتوانسته‌ایم از این نعمت الهی در جهت خدمت به مردم استفاده نماییم.

اگرچه در زمینه توسعه صنعت گیاهان دارویی در ابتدای راه هستیم، ولی می‌توانیم با برنامه‌ریزی صحیح، بخش قابل ‌توجهی از بازار جهانی را به‌خود اختصاص دهیم. شاید در ابتدای کار نتوانیم با کشورهایی که محصولات خود را به تولید انبوه رسانده‌اند، رقابت نماییم؛ امّا به لحاظ تنوع گونه‌ای و تولید طبیعی گونه‌های دارویی رقبای چندانی در جهان نداریم و در مواردی حتی بی‌رقیب هستیم.

همه اینها منوط به این نکته است که دارایی‌های کشور را بشناسیم و بتوانیم از آنها استفاده بهینه نماییم. در اینصورت حتی می‌توان تا ۵ درصد از تولید ناخالص ملی (GDP) را از این طریق تأمین نمود.

طب سنتی ایران قابلیت‌های فراوانی دارد که عمدتاً بر پایه استفاده از گیاهان دارویی است. طب سنتی ایران با پیشینه چند صد ‌ساله, ظرفیت‌های بالایی در زمینه پیشگیری و درمان بیماری‌ها دارد که در تعامل با طب نوین می‌توانند بسیاری از مشکلات بهداشتی و پزشکی را حل نمایند. به عنوان مثال، در زمینه درمان بیماری‌های پوستی، اختلالات کبدی یا مشکلات اعصاب و روان, با استفاده از طب سنتی، روش‌های درمانی مطمئن و منحصر به ‌فردی وجود دارد که فقط در اختیار عده معدودی است.

از آنجایی‌که طب سنتی ایران عمدتاً بر پایه استفاده از گیاهان دارویی استوار است و استفاده از گیاهان دارویی ریشه در سنت ما ایرانیان دارد، بسط و توسعه طب سنتی در کشور نه ‌تنها یکی از راهکارهای گسترش صنعت گیاهان دارویی است، بلکه با توجه به توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO) یکی از روش‌های مناسب برای دسترسی راحت عموم مردم به طب مطمئن و ارزان‌قیمت می‌باشد.

پژوهش در صنعت گیاهان دارویی نقطه قوت داروسازی کشور یکی دیگر از نقاط قوت برای توسعه صنعت گیاهان دارویی وجود امکانات مناسب تحقیقاتی در دانشکده‌های داروسازی همچنین حضور متخصصین مختلف در زمینه‌های مرتبط با صنعت گیاهان دارویی می‌باشد. استفاده از این امکان می‌تواند باعث رشد و توسعه صنعت گیاهان دارویی شود.

در مجموع یکی از بهترین زمینه‌های سرمایه‌گذاری داروسازی کشور همین صنعت می‌باشد، زیرا با ورود به بازار جهانی یکی از صنایعی که با شکست قطعی روبرو خواهد شد صنعت داروسازی شیمیایی موجود می‌باشد و اگر بخت با بعضی از شرکت‌های موجود یار باشد آنها در کمپانی‌های بزرگ جهانی هضم می‌شوند.

از طرف دیگر علاوه برفرصت‌هایی که برای رخنه در بازار داخلی و جهانی و گسترش آن وجود دارد و در بالا به آنها اشاره شد، کشور با تهدید‌های عدیده‌ای در این زمینه روبرو است که از آن جمله می‌توان به نابودی و سرقت منابع مهم تنوع گیاهی کشور اشاره کرد. بنابراین توسعه صنعت گیاهان دارویی کشور، به سرعت عمل، آینده‌نگری، برنامه‌ریزی و مدیریت اجرایی قوی نیاز دارد و فقط به صرف تکیه بر منابع زیستی غنی و بدون توجه به موارد مذکور، حرف چندانی برای گفتن نخواهیم داشت.

 مشکلات صنعت گیاهان دارویی

صنعت گیاهان دارویی در کشور علی‌رغم قابلیت‌ها و ظرفیت‌های فراوان، از وجود مشکلات متعددی رنج می‌برد؛ به‌گونه‌ای که رشد و گسترش صنعت مذکور بسیار کندتر از حدی است که شایسته آن می‌باشد.

• مهمترین مشکلات توسعه صنعت گیاهان دارویی در کشور
• عدم شناخت کافی مسئولین از قابلیت‌های صنعت گیاهان دارویی

متأسفانه به ‌نظر می‌رسد مسئولین و صاحب‌منصبان کشور، شناخت صحیحی از توانمندی‌های این صنعت ندارند و با ظرفیت‌های آن در مقوله‌های اقتصاد و بازرگانی، اشتغال، بهداشت و غیره آشنا نیستند. این مسئله باعث می‌شود که صنعت مذکور کماکان در حاشیه قرار گیرد. صنعت گیاهان دارویی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی در دنیا است. علی‌رغم اینکه در کشور نهادهای مختلفی (وزارتخانه‌های بازرگانی، امور اقتصادی و دارایی، صنایع، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و غیره) توانایی و مسئولیت حمایت از این صنعت را دارا هستند، اما به دلیل عدم شناخت کافی، در عمل توجه چندانی به این مقوله نمی‌شود.

 عدم وجود برنامه جامع ملی

حمایت از صنعت گیاهان دارویی و داروهای گیاهی فقط در محدوده حمایت‌های مالی نمی‌گنجد؛ هر چند خود این نیز یکی از راهکارهای اساسی توسعه این صنعت است. بسیاری از توانایی‌های کشور در پس موانع و مشکلات عدیده‌ای پنهان مانده‌اند. اهم این مشکلات، ریشه در عدم وجود برنامه‌ای جامع و ملی دارد که به تبع آن مدیران کشور، با این مسئله به صورت استراتژیک برخورد نمی‌کنند. هر سازمان و ارگانی در عمل بر مبنای نیازسنجی و اولویت‌های درون‌سازمانی اقدام به فعالیت می‌کند که نتیجه آن کارهایی پراکنده و تکراری است و نتایجی موضعی و کم ‌رنگ به همراه دارد.

– پزشکان داخلی داروهای گیاهی را تجویز نمی‌کنند و لذا بازار مناسب داخلی بوجود نیامده است

یکی از مشکلات توسعه گیاهان دارویی در کشور، فقدان زمینه اقتصادی مناسب در این بخش است. به این معنی که به دلیل عدم آشنایی پزشکان با داروهای گیاهی و خواص آنها، این داروها توسط پزشکان داخلی برای بیماران تجویز نمی‌شوند، در نتیجه بازار مناسبی برای آن ‌بوجود نیامده است. در کشورهای توسعه‌یافته، پزشکان در این زمینه آموزش دیده‌اند و این قبیل داروها را به بیماران تجویز می‌نمایند. ضمن اینکه سطح تعریف‌شده‌ای از این علم به‌وسیله اطلاع‌رسانی از طریق مطبوعات، رسانه‌ها و یا دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت در اختیار مردم قرار گرفته است.

در کشورهای توسعه‌یافته به گونه‌ای فرهنگ‌سازی می‌شود که افراد شناخت مطلوبی از خواص گیاهان دارویی پیدا می‌کنند و به تبع آن نوع و نحوه مصرف گیاهان دارویی بی‌ضرر را که سازگار با شرایط مزاجی آنها باشد، فرا می‌گیرند؛ بنابراین داروهای گیاهی در اکثر سوپرمارکت‌ها وجود دارند و توسط مردم انتخاب و خریداری می‌شود. درصورتی‌که در کشورمان به‌دلیل عدم آشنایی با خواص گیاهان دارویی مراکز توزیع گیاهان دارویی نقش درمانگاه را ایفاء می‌کنند.

سیستم توزیع نامناسب (عطاری ها)

سیستم تهیه و توزیع گیاهان دارویی نیز در کشور نامناسب است؛ به‌طوری‌که توزیع بیش از ۹۰ درصد این فرآورده‌ها بدون نظارت وزارت بهداشت و عدم رعایت مسائل بهداشتی، وابسته به عطاری‌ها است. هر چند در بین عطارها نیز افرادی پرتجربه و عالم وجود دارند، اما اخیراً با ورود افرادی کم‌تجربه و بعضاً سودجو زمینه خوب عطاری‌ها نیز خدشه‌دار شده است.

 جلوگیری از احداث واحدهای تولیدی در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران

بر اساس مقررات سازمان حفاظت محیط‌زیست، واحدهای تولید داروهای گیاهی نیز مشمول طرح ممنوعیت احداث کارخانجات در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران می‌باشند. این قانون به عنوان یک مانع جدی، مسیر توسعه صنعت مذکور را سد کرده است؛ درحالی‌که صنعت تولید داروهای گیاهی به هیچ عنوان آلاینده محیط‌زیست نمیباشد (تمام حلال‌ها بازیافت و بقایای گیاهی نیز به عنوان کود سبز مصرف می‌شوند).

از مسئولین سازمان مذکور به عنوان متولی حفاظت از محیط‌زیست و طبیعت، انتظاری بیش از این می‌رود که صنایع طبیعی از جمله گیاهان دارویی را بهتر بشناسند و اهمیت بیشتری برای آن قایل شوند. در همه جای دنیا، صنایع در کنار مردم هستند؛ ولی بر آنها نظارت دقیقی اعمال می‌شود که محیط‌زیست را آلوده نکنند.

فرآوری گیاهان دارویی و تولید داروهای گیاهی فرایندی تخصصی و پیچیده می‌باشد که به متخصصان برجسته نیاز دارد و دسترسی به این قشر در مکان‌های دور از شهرهای بزرگ با مشکل مواجه می‌شود.

 عملکرد ضعیف برخی از تجار ایرانی

طبق آمار سازمان ملل متحد طی سال ۱۹۹۳ صادرات ایران در زمینه گیاهان دارویی حدود ۲۰ میلیون دلار و در همان سال صادرات امارات متحده عربی بالغ بر ۳۲ میلیون دلار بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که بخش عمده صادرات این کشور، محصولات ایرانی بوده است که فقط در آنجا بسته‌بندی شده‌اند. هم ‌اکنون نیز بازار خوبی در آنجا ایجاد شده است؛ به‌خصوص آنکه کشورهای آفریقایی اکثر مواد طبیعی مورد نیاز خود را از آنجا تأمین می‌کنند.

به دلیل عملکرد بد و ضعیف تجار ایرانی، ما سهم شایسته‌ای از این بازار را در اختیار نداریم که این یعنی تیشه به ریشه خود زدن. اکثر خریداران پس از یک و یا حداکثر چند بار معامله با تجار ایرانی، ارتباط خود را به آنها قطع می‌نمایند. البته در این بین، تعداد محدودی از صادرکنندگان موفق در بخش خصوصی نیز یافت می‌شوند که سهم اندکی از این بازار بزرگ را در اختیار دارند.

بخشی از این مشکل به سودجویی‌های شخصی، تقلب و بدقولی مربوط می‌شود، ولی بخش عمده آن مربوط به عدم آشنایی تجار و صادرکنندگان با نحوه جمع‌آوری، نگهداری، بسته‌بندی، حمل و نقل و فروش گیاهان دارویی می‌باشد. مثلاً در سرما و گرما، محصولات ایرانی در گوشه و کنار بنادر و در شرایط بسیار نامناسب نگهداری و حمل می‌شوند؛ به‌طوری‌که پس از مدتی استاندارد لازم و قابلیت عرضه در بازارهای بین‌المللی را از دست می‌دهند.

 ضعف در فناوری فرآوری و تهیه داروهای گیاهی

داروهای گیاهی تولید داخل عمدتاً داروهای محلول هستند، یعنی از عصاره گیاه، قطره و یا شربت تولید می‌شود. اما در داروسازی، شکل دارو بر اساس نیاز بیمار تعیین می‌شود. اشکال جامد (قرص و کپسول) هم از نظر پایداری و هم از نظر راحتی مصرف اشکال دارویی مناسب در داروسازی هستند که متأسفانه به‌دلیل عدم دسترسی به فناوری تولید این محصولات، صنایع داروسازی گیاهی جز در موارد محدود امکان تولید چنین فرآورده‌هایی را ندارند درحالی‌که از طریق تحقیقات امکان دستیابی به چنین فناوری علی‌رغم پیچیدگی فرآیند وجود دارد.

 فقدان زیر ساخت‌های مناسب

علاوه بر موارد مطرح شده، یک سری مشکلات و کمبودهای زیربنایی نیز پیش روی توسعه صنعت گیاهان دارویی و داروهای گیاهی وجود دارد که رفع آنها بسیار لازم و حیاتی است و در ذیل به اهم آنها اشاره می‌شود.

الف) فقدان قوانین مالکیت فکری

متأسفانه مقرراتی که ضامن رعایت حقوق مالکیت فکری در کشور باشد، وجود ندارد و این خود معضل بزرگی در مسیر توسعه کشور است. من در زمینه عصاره‌گیری از گیاهان اسانس‌دار به روشهای جالب و خوبی دست یافته‌ام، اما به دلیل اینکه اطلاعات جامع و مدونی از روش‌های ثبت‌شده وجود ندارد، نمی‌توانم آن را منحصر به‌ خود بدانم.

همچنین در زمینه درمان بیماری‌های مختلف با استفاده از طب سنتی، روش‌های خوبی نزد بعضی افراد وجود دارد که به عنوان یک منبع درآمد در اختیار عده اندکی قرار دارد و با مرگ یکی از آنها، ممکن است یک روش درمانی طبیعی، موثر و چند صد ساله از بین برود. اگر امکان ثبت کردن این روش‌ها وجود می‌داشت، کل کشور می‌توانستند از آن بهره‌مند شوند؛ ضمن اینکه درآمد آن نیز هزاران برابر درآمد فعلی خواهد بود.

ب) عدم وجود بانک ژن مختص گیاهان دارویی

بهره ‌برداری بی‌رویه و غیراصولی، خشکسالی، کشاورزی مدرن و غیره هر روزه فشار بیشتری بر عرصه‌های طبیعی وارد نموده و روند انقراض گونه‌های زنده از جمله گیاهان دارویی را سرعت می‌بخشد. بنابراین علاوه بر حفظ این منابع در محیط‌های طبیعی، جمع‌آوری و نگهداری آنها در بانک‌های ژن نیز حایز اهمیت است.

برخی از نهادها از قبیل مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، نسبت به جمع‌آوری و نگهداری نمونه‌های گیاهی کارهای قابل‌توجهی انجام داده‌اند، اما فعالیت آنها عمومی بوده و عمدتاً مشخصات زراعی گیاهان ثبت می‌شود. در حال حاضر، بانک ژنی که مختص گیاهان دارویی باشد و خصوصیات دارویی گیاهان از قبیل نوع و مقدار مواد مؤثره، شیوه استخراج و غیره در آن ثبت شده باشد، وجود ندارد؛ درصورتی‌که وجود این اطلاعات یکی از لوازم اصلی تحقیقات در این مقوله است.

ج) ضعف در اطلاع رسانی و فرهنگ‌سازی

همانطور که ذکر شد، اطلاع‌رسانی و آموزش پزشکان و مردم از راهکارهای توسعه این صنعت در کشورهای مختلف می‌باشد و در کشورمان کمتر به این موضوع توجه شده است. به عنوان مثال، در حال حاضر هیچ نشریه اختصاصی در کشور وجود ندارد که به مقوله اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی پیرامون مزایای گیاهان دارویی و داروهای گیاهی بپردازد. در برنامه درسی دانشجویان پزشکی مطلب چندانی در این مورد مشاهده نمی‌شود. مخلص کلام آن‌که، گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در ایران مورد بی‌مهری و کم‌توجهی واقع شده‌اند.

 نتیجه

با توجه به اهمیت اقتصادی و بهداشتی گیاهان دارویی، این موضوع می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور جایگاهی شایسته و درخور توجه داشته باشد؛ به‌ویژه اینکه می‌تواند سهم قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص دهد. با این وجود، کمتر حمایت عملی و تأثیرگذار از این صنعت به ‌عمل می‌آید.

البته حمایت از این صنعت فقط به حمایت‌های مالی محدود نمی‌شود، بلکه مسائل مربوط به آموزش (مردم، پزشکان، بازرگانان)، توسعه تکنولوژی، بازاریابی و اقتصاد، مدیریت، قوانین و مقررات و غیره را نیز در برمی‌گیرد. بنابراین بخش‌ها و وزارتخانه‌های متعددی در این مسئله دخیل و بعضاً ذینفع هستند.

وزارت‌خانه‌های جهاد کشاورزی؛ بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ علوم، تحقیقات و فناوری؛ امور اقتصاد و دارایی؛ وزارت بازرگانی؛ صنایع و معادن؛ سازمان حفاظت محیط‌زیست؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و حتی سازمان تأمین اجتماعی و خدمات درمانی در قالب شرکت‌های بیمه باید یکی از حامیان این صنعت باشند، چراکه بسیاری از بیماری‌ها با استفاده از گیاهان دارویی قابل پیشگیری و درمان هستند و هزینه و عوارض آن به مراتب کمتر از درمان با روش‌های نوین است، ولی در عمل توجه جدی به اولویت‌مندی آن ندارند.

گرد آوری: مهدی قنبری