×

منوی بالا

منوی اصلی

دسترسی سریع

اخبار سایت

آخرین اخبار

امروز : چهارشنبه, ۱۴ آذر , ۱۴۰۳  .::.  اخبار منتشر شده : 0 خبر
مصاحبه با سرکار خانم دکتر فاطمه سفیدکن

بسمه تعالی

 

دکتر فاطمه سفیدکن Dr Sefidkon

خانم دکتر فاطمه سفیدکن

مصاحبه با سرکار خانم دکتر فاطمه سفیدکن

استاد فیتوشیمی و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور

  

تهیه و تنظیم: محمّدتقی عبادی 

خردادماه ۱۳۹۱ – ویژه نامه نخستین جشنواره ملی و نمایشگاه گیاهان دارویی، فرآورده‌های طبیعی و طب سنتی ایران 

 

س۱ – سوابق علمی و اجرایی خود را برای خوانندگان و شرکت کنندگان در “نخستین جشنواره ملی و نمایشگاه گیاهان دارویی، فرآورده‌های طبیعی و طب سنتی ایران” توضیح دهید.

اینجانب استاد پایه ۲۳ مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور هستم که مدت ۲۰ سال است به موضوع تحقیق و آموزش در زمینه تخصصی فیتوشیمی گیاهان دارویی مشغول به کار می‌باشم. بیش از ۱۴۰ مقاله علمی پژوهشی در مجلات معتبر بین‌المللی به زبان انگلیسی و بیش از ۱۲۰ مقاله علمی پژوهشی در مجلات معتبر داخلی به زبان فارسی دارم و چندین کتاب هم در این زمینه‌ها چاپ کرده‌ام. همچنین در راهنمایی و مشاوره بیش از ۱۱۰ پایان‌نامه دانشجویی مرتبط با جنبه‌های مختلف گیاهان دارویی در مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد مشارکت داشته‌ام. سردبیر فصلنامه علمی-پژوهشی “تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران” هستم و در حال حاضر تدریس درس فیتوشیمی را برای دانشجویان دکتری در دانشگاههای تهران و تربیت مدرس به عهده دارم.

 

س۲- به عنوان معاون پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل و مراتع کشور وضعیت گیاهان کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

وضعیت گیاهان دارویی در کشور هم امیدوار کننده است و هم حساس و شکننده. به این مفهوم که وجود پتانسیل عظیمی از تنوع گونه‌ای و برخورداری از گونه‌های دارویی ارزشمند بومی و انحصاری با میزان و کیفیت قابل‌توجه از مواد مؤثره یک مزیت فوق‌العاده است. همچنین وجود متخصصین باتجربه در جنبه‌های مختلف موضوعی گیاهان دارویی و اجرای تحقیقات متنوع و نیز علاقمندی مسئولان برنامه‌ریزی و اجرایی کشور از موضوعات امیدوارکننده است. سابقه طب سنتی ایران و توجه مردم به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیبات طبیعی یک مزیت مهم دیگر است. از طرفی برداشت گیاهان دارویی از رویشگاههای طبیعی در کنار وضعیت حساس طبیعت ایران که با پدیده های خشکسالی و تغییرات اقلیمی نیز مواجه است، گیاهان دارویی بومی و انحصاری با مزیت نسبی بالا را تهدید می کند. همچنین یک عزم و همت ملی برای برنامه‌ریزی و ساماندهی کشت و فراوری گیاهان دارویی از شناسایی و تولید گیاهان دارویی تا ساخت محصولات نهایی از آنها ضروری است که مسئولیت متخصصین این حوزه را چندین برابر می‌کند.

 

س۳- تعداد کل گیاهان ایران چه تعداد است؟ چه تعداد از آنها دارویی است؟پراکنش آنها به چه صورتی است؟ چه تعداد جمع‌آوری شده است؟ ترکیبات چه تعداد از آنها استخراج شده است؟ چه تعداد از آنها تجاری شده و به بازار عرضه شده‌اند.

تعداد کل گیاهان ایران حدود ۸۰۰۰ گونه است که در نوع خود تنوع کم نظیری است. حدود ۲۰۰۰ گونه از این گیاهان دارویی هستند بدین معنی که یا دارویی بودن آنها اثبات شده است یا با توجه به آنالیز مواد مؤثره آنها ترکیباتی در آنها شناسایی شده که خواص دارویی دارند. پراکنش این گیاهان مختلف است برخی از گونه های دارویی فقط در یک نقطه خاص از کشور یافت می شوند. مثلا گونه هایی از مرزه یا آویشن فقط در یک محدوده کوچک در یکی از استانهای کشور وجود دارند. پراکنش برخی نیز در یک منطقه رویشی در چند استان یا حتی سراسر کشور است. در طرحهای ملی مختلفی توسط بخشهای تحقیقاتی گیاهشناسی و گیاهان دارویی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور همه گیاهان دارویی کشور جمع‌آوری و شناسایی شده‌اند. حدود ۷۰۰ گونه از این گیاهان از نظر مقدار و نوع مواد مؤثره مورد استخراج و تجزیه قرار گرفته‌اند. تعداد گیاهان تجاری شده و عرضه شده به بازار محدود است. در حدود ۶۰ گونه از گیاهان دارویی ایران مورد کشت وسیع و بهره‌برداری قرار می‌گیرند.

 

س۴- آیا ما صادرات گیاهان دارویی هم داریم؟ چه میزان و به کدام کشورها؟ آیا آنها فرآوری و یا به صورت خام صادر می‌شوند؟

صادرات گیاهان دارویی داریم هم به کشورهای همسایه و کشورهای عربی حوضه خلیج فارس و هم به کشورهای اروپایی و هم به ژاپن. این گیاهان اغلب به صورت خام صادر می شوند. البته آمارهایی هم از صادرات اسانس، عرقیات، عصاره های گیاهی و همچنین داروهای گیاهی بویژه داروهای دامی وجود دارد که محصولات فراوری شده هستند.

 

س۵- برای حفظ گونه‌های مختلف گیاهی و نگهداری بانک ژن آنها چه اقداماتی صورت گرفته است؟ چه تعداد از گونه‌ها گیاهی مختص اقلیم ایران است؟

بانک ژن منابع طبیعی در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع حدود ۱۵ سال است که به جمع‌آوری، حفاظت و احیاء گیاهان دارویی می‌پردازد. حاصل این تلاشها منجر به جمع‌آوری تعداد ۱۷۵۰۰ نمونه بذر از ۳۴۰ جنس، ۷۷ تیره و ۹۶۰ گونه گیاهی از سراسر کشور شده است. این بانک ژن نیاز به حمایت همه ارگانهایی دارد که مسئولیتی در جهت حفظ ذخایر زنتیکی کشور به عهده دارند تا بتواند این مسئولیت خطیر را با پشتوانه بهتر و با سرعت بیشتر به پیش ببرد. از طرفی احیاء این بذور خود به اعتبارات مالی ویژه نیاز دارد که امیدوارم مورد توجه ستاد زیست فناوری و ستاد گیاهان دارویی قرار گیرد که متاسفانه حمایتشان از بانک ژن منابع طبیعی تا کنون کمرنگ بوده است. همچنین در سالهای اخیر تلاشهایی در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور برای بررسی امکان نگهداری ذخایر ژنتیکی گیاهان مختلف از جمله گیاهان دارویی اندمیک، در معرض خطر و در حال انقراض در شرایط فراسرد (cryopreservation) صورت گرفته که نتایج اولیه بسیار موفقیت آمیز بوده است. در صورت ایجاد کرایو بانک در مؤسسه (که در حال احداث است) و فراهم شدن شرایط نگهداری این بذور در شرایط فراسرد پس از انجام تحقیقات لازم، هزینه نگهداری این بذور به مدت طولانی (حتی ۱۰۰ سال و بیشتر) بسیار کمتر خواهد شد، چون نیاز به احیاء مرتب این بذور نخواهد بود. در این زمینه نیز مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور نیازمند حمایت مادی ارگانهای ذیربط از جمله ستاد گیاهان دارویی است.

 

س۶- چالش‌ها در حوزه گیاهان به ویژه گیاهان دارویی کشور چیست؟

بررسی وضع موجود فعالیت های مرتبط با گیاهان دارویی و نیز فراورده های دارویی و آرایشی-بهداشتی با منشاء گیاهی نشان می دهد که در ارتباط باعرصه های کاری، جمع‌آوری و استحصال محصول از عرصه های طبیعی، نهاده های مورد نیاز، عملیات کاشت، داشت، برداشت ونیز عملیات پس از برداشت (عمل آوری) و بالاخره بازاریابی و بازرگانی گیاهان دارویی و فراورده های آنها نارسایی ها ، مشکلات و محدویت هایی در کشور وجود دارد که بدون توجه و رفع آنها، فعال کردن این بخش بالقوه تولیدی غیر ممکن بوده و سودآوری لازم برای تولید کنندگان نیز بعید به نظر می رسد.

مهمترین چالشها در زمینه گیاهان دارویی در کشور عبارتند از:

– عدم هماهنگی لازم بین بخش‌های مختلف تحقیقاتی که نتیجه آن ناقص ماندن برخی تحقیقات انجام شده و انجام تحقیقات موازی غیر ضروری می باشد.

– ناکافی بودن هماهنگی ها و ارتباطات لازم بین بخش های اجرایی و تحقیقاتی (شامل کم توجهی تولید کنندگان به تحقیقات و یافته های آنان و کم توجهی محققین به نیازهای جامعه و کاربردی بودن تحقیقات)

– برداشت بی رویه گیاهان ارزشمند از عرصه های طبیعی برای مصرف داخل و صدور به خارج از کشور

– محدودیت توسعه سطح زیر کشت گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی و زراعی (دیم معمولی، دیم کم بازده و زراعی فاریاب)

– عدم توجه تولیدکنندگان در بخش های خصوصی و دولتی به مزیت نسبی گیاهان بومی ایران

– فقدان مکانیزاسیون پیشرفته، دانش فنی روز و سنتی بودن تجهیزات صنعتی و پروسه های فراوری در کشور که باعث تولید محصولات با کیفیت پایین می شود.

– نارسایی قوانین و استانداردها شامل:

   ۱- عدم نظارت کافی بر برداشت از طبیعت، تولید، بسته بندی، فراوری و صادرات گیاهان دارویی 

   ۲- نبود استانداردهای ملی کافی برای گیاهان دارویی و فراورده های آنها

   ۳- عدم رعایت استانداردهای جهانی در مورد تولید، فراوری و بسته بندی گیاهان دارویی

– عدم حمایت از سرمایه گذاری در توسعه کشت و فراوری گیاهان دارویی

– بی ثباتی در امر بازرگانی داخلی و خارجی گیاهان دارویی و تاٌثیر منفی آن بر تولید

– کمبود شناخت و ارتباط مطلوب با مراکز تجارت بین المللی گیاهان دارویی

– وضعیت نابسامان عطاریها از نظر دانش کافی، انطباق نام گیاه با نام علمی، کهنه بودن و بی تاٌثیر بودن گیاه، بسته بندی نامناسب و …

 

س۷- به عنوان استاد فتوشیمی این علم را تعریف نموده و نقش آن را در اقتصاد گیاهان دارویی بیان فرمایید.

فیتوشیمی علمی بینابین شیمی آلی و بیوشیمی است که به ساختار شیمیایی ترکیبات فعال بیولوژیک در گیاهان که به متابولیت‌های ثانویه معروفند و همچنین روشهای استخراج و آنالیز آنها می‌پردازد. آنچه بدیهی است این است که هدف از کشت، تولید، فراوری و بهره برداری از گیاهان دارویی دستیابی به اثرات ناشی از مواد مؤثره آنهاست که به عنوان فراورده های طبیعی نقش مهمی در زندگی انسان بازی می کنند. این نقشها از استفاده های دارویی و استفاده در صنایع غذایی و آرایشی-بهداشتی برای انسان تا استفاده در داروهای دامی و حتی کنترل کننده آفات و بیماریها برای خود گیاهان متنوعند. ولی بهر حال از حضور ترکیبات شیمیایی خاص در گیاهان، که گاهی مقادیر آنها بسیار اندک است، ناشی می‌شوند. مبنای تمام دانش ما در مورد یک گیاه دارویی و اثرات و خواص ناشی از آن بسته به یک شناخت صحیح و علمی از نوع و میزان مواد مؤثره آن است. این شناخت باعث می‌شود که تمام فراورده های قابل تهیه از یک گیاه تعیین شوند و برای تهیه محصولات متنوعی از  گیاه یا اسانس و عصاره آن بتوان اقدام نمود. بنابراین به نظر من فیتوشیمی نقشی بسیار اساسی و تعیین کننده در بهره برداری از گیاهان دارویی دارد. فیتوشیمی می تواند پتانسیل استفاده از یک گیاه ناشناخته را به عنوان گیاه دارویی اثبات یا نفی کند و مبنای مطالعات و بهره برداری های بعدی از آن گیاه قرار گیرد. از طرفی بهینه سازی روشهای استخراج و دستیابی به کمیت و کیفیت بالاتری از مواد مؤثره یک گیاه که خود باعث افزایش مزیت اقتصادی آن خواهد شد، به عهده متخصصین فیتوشیمی است.

 

س۸- تغیر اقلیم چه تاٌثیراتی بر منابع گیاهان به ویژه گیاهان دارویی دارد؟

به طور کلی عملکرد کمی اندامهای قابل استفاده از گیاهان دارویی و معطر و همچنین کمیت و کیفیت مواد مؤثره آنها به شدت تحت تاٌثیر شرایط اقلیمی است. مطالعات نشان داده برای گیاهانی که حتی به صورت طبیعی پراکنش وسیعی در اقلیم های مختلف دارند، نیز این تنوع در حدی است که حتماٌ برای تولید اقتصادی آنها، باید پس از بررسی عملکرد تولید و مواد مؤثره آنها در همه مناطق پراکنش، فقط یک محدوده خاص اقلیمی را برای تولید اقتصادی آنها معرفی نمود. به طور یقین تغییر اقلیم تاٌثیر بسزایی هم بر حضور، گسترش یا نابودی تدریجی برخی از گیاهان دارویی خواهد گذاشت و هم بر روی کمیت و کیفیت مواد مؤثره آنها مؤثر خواهد بود. اما از آنجا که عکس العمل هر گونه گیاه دارویی نسبت به شرایط و تنش‌های محیطی مخصوص به خود همان گیاه است نمی توان یک نسخه یکسان برای همه گیاهان پیچید. به عبارت ساده تر تغییر اقلیم بر برخی از گیاهان دارویی اثر مثبت و بر برخی دیگر اثر منفی خواهد داشت.

 

س۹-آیا مدیریت واحدی بر عرصه گیاهان دارویی از نظر کاشت، داشت، برداشت و حفظ گونه های دیم و سایر جنبه ها اعمال می‌شود؟ چه سازمانهایی در حفظ منابع کشور در این حوزه مشارکت دارند؟

گیاهان دارویی در کشور مسئولین و متولیان متعددی دارد که به دلیل گسترده و متنوع بودن موضوع طبیعی هم هست. از طرفی همه عملیات مرتبط با گیاهان دارویی که توسط مردم هم انجام میشود کاملاً قابل کنترل و نظارت نیست. برای مثال برداشت از عرصه های طبیعی و برنامه ریزی برای نظارت و کنترل آن به عهده سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور است. با وجود اینکه مسئولین این سازمان تلاش زیادی را برای تقسیم گیاهان دارویی قابل برداشت از طبیعت به عنوان مجاز، غیرمجاز و یا مجاز مشروط می نمایند و برای برخی از گیاهان پروانه برداشت صادر می کنند، ولی سالانه مقادیر زیادی از گیاهان بدون مجوز برداشت می‌شوند که خسارت زیادی را به منابع طبیعی کشور وارد می کنند. به نظر می‌رسد در کنار کنترل و نظارت موضوع فرهنگ سازی در حفاظت از منابع طبیعی و مزایای آن، برای مردم بویژه روستائیان بسیار مهم است. همچنین نظارت بر صادرات گیاهان دارویی خام باید به محو مقتضی صورت گیرد. موضوع چرای بی رویه برخی از گیاهان مرتعی که در عین حال خواص دارویی دارند یکی دیگر از موضوعات قابل تاٌمل است. از طرفی مدیریت کاشت و زراعت گیاهان دارویی بر عهده معاونت تولیدات گیاهی وزرات جهاد کشاورزی است ولی کشت و توسعه گیاهان دارویی بدون اطلاع دقیق از میزان نیاز صنایع مختلف داروسازی، غذایی و آرایشی-بهداشتی به این گیاهان و نیز میزان صادرات آنها قابل برنامه‌ریزی نیست بنابراین همکاری ارگانهای دیگری مثل وزارت بهداشت، وزارت بازرگانی، انجمن تولید کنندگان داروهای گیاهی و … لازم است. نیاز به هماهنگی بین این ارگانهای مختلف و تاٌکید همه دست اندرکاران گیاهان دارویی بوده که زمینه‌ساز تشکیل ستاد گیاهان دارویی در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری شده که خوشبختانه تلاشهای قابل تقدیری را برای ایجاد هماهنگی بین واحدها و نهادهای مختلف بعمل آورده است. به نظر می‌رسد هر چه این هماهنگی‌ها بهتر صورت گیرد، امکان مدیریت واحد بهتر فراهم می‌شود.

 

س۱۰- چه مدت است که عضو ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب ایرانی هستید و چه نقشی در عملکرد آن داشتید؟

از ابتدای تشکیل ستاد در آن عضو بوده‌ام. در تدوین نقشه راه، تعیین مزیت‌ها و محدودیت‌های گیاهان دارویی در کشور و تهیه سند راهبردی توسعه گیاهان دارویی همکاری کرده‌ام و سعی کرده‌ام در جهت اهداف و برنامه‌های ستاد در حد توان خودم تلاش کنم. در این راستا همواره از همکاری صمیمانه همکارانم در بخش تحقیقات گیاهان دارویی برخوردار بوده‌ام که لازم است از آنها تشکر کنم. همچنین تمام امکانات بخش تحقیقات گیاهان دارویی در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و متخصصین ذیربط در مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استانها را بکار گرفته‌ایم تا در توسعه تحقیقات گیاهان دارویی و امکان استفاده از مزایای گیاهان دارویی در زندگی مردم، طبق سند تدوین شده گیاهان دارویی، سهیم بوده و نقش کلیدی خود را در این زمینه به کمک همه عزیزان دلسوز این عرصه در کشور ایفا کنیم.

 

س۱۱- نمایشگاه و جشنواره‌ای که در پیش رو داریم از دید شما چه اهمیتی دارد و به اهداف و برنامه‌های سازمان شما چه کمکی می‌تواند بکند؟ شما به چه صورت در آن شرکت می‌کنید؟

این نمایشگاه و جشنواره یکی از همان پل های ارتباطی بین دست اندرکاران گیاهان دارویی در بخشهای مختلف است که در درجه اول باعث می‌شود افراد و نهادها از فعالیتهای یکدیگر مطلع شده و با هم ارتباطات مناسب را برقرار کنند. از طرف دیگر نوآوریها و یافته های جدید تحقیقاتی به سرمایه گذاران این امکان را می‌دهد که راههای جدید تولید و فراوری گیاهان دارویی را شناخته و کارآفرینی و تولید ثروت از این مسیر شکل بگیرد. ضمناٌ برای مردم از اقشار مختلف این فضا را فراهم می کند که با نتایج تحقیقات، شرکتهای تولید کننده گیاهان دارویی و فراوده های مختلف گیاهی در کشور آشنا شده و به اشاعه فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی نیز کمک می کند.

بخش تحقیقات گیاهان دارویی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور همراه با بخشهای تحقیقات منابع طبیعی در برخی از استانها در این جشنواره شرکت کرده و ضمن معرفی توانمندیهای تحقیقاتی خود و ارائه نتایج تحقیقاتی که با حمایت ستاد گیاهان دارویی به نتیجه رسیده است، از آخرین پیشرفتهای کشور در زمینه گیاهان دارویی و داروهای گیاهی اطلاع پیدا می‌کند.

 

س۱۲- اگر مطالبی وجود دارد که در سوال‌ها مطرح نشد لطفا بیان فرمایید.

ضمن تشکر از برگزارکنندگان جشنواره، برای همه درست اندرکاران گیاهان دارویی در ایران، آرزوی موفقیت و پیشرفت روزافزون دارم. امیدوارم روزی برسد که از مزیت واقعی گیاهان دارویی کشور در حد شایسته استفاده کنیم و به اهداف سند راهبردی دست بیابیم.

 

 

 

  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.