وجود ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهان، برخورداری از ۳۰۰ روز آفتابی در سال و اختلاف دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتیگرادی میان سردترین و گرمترین نقطه در کشور، شرایط مساعدی برای کشور پهناور ایران به لحاظ بهره مندی از یک اکولوژیک منحصر به فرد فراهم کرده است، این شرایط زمینه رشد و نمو گیاهان وحشی و دارویی را در کشور مساعد کرده است، به طوری که هم اکنون بیش از ۹۰ درصد گونه های گیاهی جهان در ایران وجود دارد و همین امر کشورمان را در زمره مستعدترین کشورهای جهان برای تولید گیاهان دارویی قرار داده است.

استفاده از گیاهان دارویی در قالب طب سنتی برای درمان بیماری ها و مصارف دیگر در صنایع غذایی و بهداشتی از دیر باز مورد توجه بوده است، ولی در چند ساله اخیر با گرایش مردم به استفاده از داروهایی با منشأ گیاهی به دلیل عوارض جانبی و سوء داروهای شیمیایی توجه جهانیان به این بحث بیشتر شده است.

از سوی دیگر، تأکید سازمان بهداشت جهانی در جایگزینی تدریجی مواد طبیعی به جای مواد شیمیایی موجب شده تا کشورهای مختلف جهان نسبت به سرمایه گذاری، برنامه ریزی کشت و تولید انبوه گیاهان دارویی در سطوح صنعتی و استفاده از آن در صنایع دارویی، بهداشتی و غذایی اقدام کنند. 

چنین توجه و اقبالی به سوی گیاهان دارویی، کشت و تجارت آن را در جایگاه اقتصادی مناسبی قرار داده است.

به طوری که برآوردها حاکی از ده ها میلیارد دلار گردش مالی حاصل از پرداختن به این تجارت است، اما با توجه به قابلیت های کشورمان که ذکر آن به میان رفت و نظر به پیشینه کهن استفاده از گیاهان دارویی در ایران، چنین به نظر می رسد که هنوز نتوانسته ایم از ظرفیت های موجود در کشور بخوبی بهره برداری کنیم، در جایگاه مناسبی در عرصه تجارت جهانی گیاهان دارویی بیابیم.

در محاسبات اقتصادی وزیست محیطی به گیاهان دارویی بهانداده ایم 

پیمان یوسفی آذر، مدیر کل دفتر جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، با اشاره به تنوع بی نظیر ژنتیکی گیاهی در ایران می گوید: در کشور ما تاکنون ۶ تا ۸ هزار گونه گیاه دارویی شناخته شده که در نوع خود منحصر به فرد است، ولی متأسفانه هیچ گاه به این ثروت ملی در محاسبات اقتصادی و زیست محیطی بهای لازم را نداده ایم و این در حالی است که کشورهای دیگر که توان بالقوه ایران را ندارند، سرمایه گذاری های کلانی در این زمینه انجام داده اند.

وی کل عرصه ۹۰ میلیون هکتاری مراتع و ۱۴ میلیون هکتاری جنگل های کشور را مناسب رویش گیاهان دارویی می داند و می گوید: به علت کمبود اعتبار و نیروی انسانی لازم تنها یک میلیون هکتار از این عرصه ها را تحت پوشش طرح های بهره برداری از گیاهان دارویی داریم. به گفته وی، این طرح ها از سال ۱۳۷۵ در کشور آغاز شده و به دلیل مشکلات عدیده هنوز در حد استانداردهای جهانی نیست.

یوسفی آذر سرمایه در گردش بازار جهانی گیاهان دارویی را حدود ۱۲۳ میلیارد دلار اعلام می کند و می افزاید: توجه به این رقم و مقایسه آن با رقم کل تبادلات جهانی فرش که سالانه حدود ۵ میلیارد دلار است، می تواند ما را به اهمیت سرمایه گذاری در توسعه کشت گیاهان دارویی رهنمون کند.

مزیت نسبی تولید گیاهان دارویی در ایران

بحث اهلی کردن و کشت انبوه گیاهان دارویی از جمله مباحثی است که در چند ساله اخیر به دلیل برداشت های بی رویه از ذخایر ملی گیاهان دارویی در دستور کار بخش کشاورزی قرار گرفته است.

بهروز غیبی، مدیرکل دفتر گل و گیاهان زینتی و دارویی وزارت جهاد کشاورزی می گوید: اصولاً گیاهان دارویی به صورت خودرو در طبیعت پراکنده هستند و رشد می کنند، ولی از سالهای اخیر با انجام برخی طرح های تحقیقاتی و اصلاحاتی بر روی گیاهان دارویی امکان کشت انبوه آنها فراهم شده است.

وی می افزاید: تاکنون امکان کشت بیش از ۶۰ گونه گیاه دارویی در کشور فراهم شده که استان های عمده تولید کننده آن عبارتند از: خراسان رضوی، خراسان شمالی، سمنان، فارس، کرمان، منطقه جیرفت و کهنوج، کرمانشاه، لرستان، همدان و یزد.

به گفته وی، در سال گذشته ۵۸ هزار و ۵۰۱ هکتار از اراضی کشور به کشت گیاهان دارویی اختصاص داشت که تولید آن به ۷۳ هزار تن رسید. همچنین امسال سطح زیر کشت به ۶۰ هزار هکتار افزایش یافته که پیش بینی می شود به تولیدی بیش از ۸۰ هزار تن دست یابیم.

غیبی با اشاره به این که بخش اعظم گیاهان دارویی تولیدی کشور به مصرف داخلی می رسد و تنها بخشی از آن صادر می شود، ارزش صادرات این بخش در سال ۸۴ را حدود ۴۰ میلیون دلار اعلام و تأکید کرد: با برنامه ریزی انجام شده با وزارت بهداشت بنا داریم گیاهان دارویی را فرآوری و سپس به مصارف دارویی، غذایی و بهداشتی برسانیم.

و عمده صادرات ما به صورت ماده خام از کشور خارج می شود و این درحالی است که کشورهایی مانند هند با فرآوری برخی گیاهان دارویی ایران از جمله کتیرا آن را به ۱۱ برابر قیمت به فروش می رسانند.

 طرح جامع گیاهان دارویی

مدیرکل دفتر گل و گیاهان زینتی وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به تهیه طرح جامع گیاهان دارویی می افزاید: این طرح ۵ ساله با هدف ساماندهی کشت گیاهان دارویی به سازمان مدیریت و برنامه ریزی ارائه می شود .

وی خاطرنشان می کند: این طرح می تواند پشتوانه محکم و ارزنده ای در تولید مواد اولیه کارخانجات داروسازی داخلی و توسعه صادرات غیرنفتی باشد.

به گفته وی، این طرح در ۵ محور انتقال دانش فنی نوین، ایجاد پایگاه اطلاع رسانی، ارتقای وضع تولید و صادرات گیاهان دارویی و مطالعات جامع وضع موجود و ظرفیت های توسعه تولید و صادرات گیاهان دارویی تدوین شده است.

غیبی جمع کل اعتبارات برای ۵ طرح در ۵ ساله اجرای طرح را ۱۰ میلیارد و ۶۴۰ میلیون ریال اعتبار سرمایه ای، ۳۷ میلیارد و ۸۴۰ میلیون ریال اعتبار هزینه ای و یک هزار و ۵۵۳ میلیارد ریال تسهیلات اعلام کرد.

اگرچه این میزان سرمایه گذاری برای شروع مناسب به نظر می رسد، اما مزیت های ایران در زمینه صادرات گیاهان دارویی و حجم این بازار در عرصه بین المللی می طلبد که برنامه ریزان و مدیران این بخش با انجام یک برنامه ریزی فشرده و دقیق و تخصیص اعتبارات لازم بستری را فراهم کنند که ایران بتواند هرچه سریعتر سهم مناسبی از این بازار گسترده را به خود اختصاص دهد.