وقتی از اندامهای مورد نظر یک گیاه دارویی بیشترین مقدار ممکن مواد موثره استخراج گردد در واقع محصول دلخواه به دست آمده است.از این رو زمانی باید اقدام به جمع آوری گیاهان نمود که اندامهای مورد نظر محتوی حداکثر مقدار ماده موثره باشد.

ماده موثره موجود در پیکر رویشی، در مرحله ی طرحی، مناسبترین کیفیت را دارد. گلهای حاوی مواد دارویی،زمانی که کاملاً باز می شوند از بیشترین مقدار ماده موثره برخوردارند. میوه ها وبذورگیاهان وقتی که کاملاً رسیده باشند مقادیر فراوانی ماده موثره دارند. پوست گیاهان در اوایل بهار قبل از رویش گیاهان، بیشترین میزان ماده دارویی را شامل است. مواد موثره موجود دراندامهای زیر زمینی گیاهان (ریشه ،ریزم،و…) دراواخر دوره رویشی (پاییز ) به حد اکثر میزان خود می رسند. 

اندامهای گیاهی مورد نظر(برگها، ساقه های جوان،گلها،ریشه هاو…)پس از جمع آوری ،مقادیر فراوانی رطوبت در خود دارند. وجود رطوبت برای رشد قارچها وسایر عوامل بیماری زا مناسب است.بدین ترتیب نگهداری آنها برای مدت بسیار کوتاه غیر مقدور بوده و این اندام ها راباید طوری خشک نمود که بعداًبتوان به خوبی از آنها استفاده کرد.

خشک کردن اندامها به طور صحیح ومناسب به جهت انبار نمودن آنها برای مدت طولانی یکی از فرایندهای بسیار مهم پس از برداشت تلقی می شوند پس ازخشک کردن استخراج اسانس Extraction of essentiel oil از در برنامه های مربوط به استفاده از گیاهان دارویی جایگاه عمده ای دارد.

خشک کردن

خشک کردن عبارت است از: کاهش مقدار رطوبت در اندامهای جمع آوری شده، به طوریکه بتوان بدون هیچ خطری آنها را برای مدتی نگهداری نمود. به طور کلی در خشک کردن گیاهان دارویی سه عامل مهم واساسی همواره باید مد نظر باشد. نخست ؛عدم تغییر در میزان ماده موثره موجود در گیاهان، دوم؛عدم تغییر در صفات خارجی نظیر رنگ وبو وطعم و…؛و سوم،عدم تاثیر نامطلوب اقتصادی بر محصول. گیاهان دارویی باید پس از خشک شدن حدود ۱۰تا ۱۴% رطوبت باقی داشته باشند. رطوبت کمتر از حد ذکر شده(خشک شدن شدید گیاه )، نه تنها باعث کاهش اثر دارویی مواد موثره گیاه می شود. بلکه داشتن چنین داروهایی از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه نخواهد بود. مقدار بیش از حد رطوبت نیز احتمال کپک زدن گیاهان وعوارض طبیعی دیگری در آنها افزایش می دهد.

به هنگام خشک کردن اندام گیاهیان دارویی ،مواد زیر را همواره باید مدنظر داشت:

۱-درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندامهایی که حاوی اسانس می باشند،۴۰تا۵۰ درجه سانتی گراد می باشد. استفاده از درجه حرارت های بیشتر، باعث کاهش محصول اسانس به نحو چشمگیری می گردد.

۲-آلکالوئیدها در مقابل درجه حرارت حساسیت کمتری نشان می دهند. درجه حرارت مناسب برای این دسته ۶۰تا ۷۰ درجه سانتی گراد است.

۳-درجه حرارت مناسب برای خشک کردن اندامهای حاوی گلیکوزید، حدود ۵۰ تا۶۰ درجه سانتی گراد ذکر شده است. ۴- درجه حرات مناسب برای خشک کردن اندامهای حاوی گلیکوزید حداکثر ۸۰ درجه سانتی گراد گزارش شده است. استفاده از درجه حرارت بیشتر از اینها باعث تجزیه ویتامینها می شود. درجه حرارت بیش از ۸۰ درجه سانتی گراد باعث تجزیه کلروفیل وتغییر رنگ طبیعی آنها به رنگ قهوه ای می شود.

اسخراج اسانس (Aetheroleum)

قسمت اعظم مواد معطره موجود درگیاهان، از (اسانسها) تشکیل می شوند. اسانسها عمدتاً ازترکیبات تریپ نوئیدی یا از ترکیباتی که منشا تریپنی دارند، تشکیل شده اند.اما برخی از اسانسها نیز وجود دارند(نظیر اسانس پیازوسیر یا اسانس خردل) که از ترکیبات گوگرددار حاصل شده اند در بعضی دیگر هم از موادی نظیرفنلها، آلدئیدهای معطر و کومارینها به وجود آمده اند.

اسانسها بسته به ماهیت عمومی خود معمولاً بو وطعم خاصی دارند و در دماهای معمولی، درجه حرارتهای کمتر از ۱۰۰ درجه درجه سانتی گراد تبخیر می شوند. شدت تبخیر به فشار بخار و درجه حرارت محیط بستگی دارد.

اسانسها معمولا، در آب حل نمی شوند یا به سختی حل می شوند ولی در ترکیبات آنها مواد شیمیایی نظیر بنزول وگزیلول به خوبی حل می شوند. وزن مخصوص اسانسها معمولاً، کمتر از آب است و شدت انتشار اسانس در فضا به کیفیت اسانس، فشار هوا ودمای محیط بستگی دارد. مثلا ًاگر درجه حرارت محیط بالا باشد، ذرات اسانس با شدت بیشتری در محیط پراکنده می شوند. در این حالت می توان بوی تند آن را احساس کرد. چون اسانسها از ترکیبات متفاوتی برخوردارند، استخراج آنها از گیاهان به یک صورت انجام نمی گیرد. وبرای استخراج هر یک باید از روش مناسب خاص خود استفاده نمود. به طور کلی سه روش برای استخراج اسانس وجود دارد:

۱-اسخراج اسانس از راه تقطیر با آب یا بخار

(تقطیر) یا Distillation عبارت است از تبدیل بخارات آب به قطرات آب که این تغییر وتحول تحت تاثیر جریان هوای سرد صورت می پذیرد.تقطیر یکی از قدیمی ترین روش های تبدیل بخار آب مایع است.

 تقطیر ممکن است به یکی از دو روش زیر انجام گیرد:

۱-تقطیر ساده: با این روش، می توان اقدام به جدا کردن مواد تشکیل دهنده مایعاتی نمود که آن مواد نقاط جوش متفاوتی دارند در این اقدام با افزایش درجه حرارت مواد تشکیل دهنده یک به یک، به حسب نقطه جوش خود به تدریج بخار و از هم جدا می شوند. 

Water Distillation -تقطیر با آب

از این روش برای جداسازی مواد غیر محلول در آب( مثل اسانسها) استفاده می شود. در واقع آب و اسانس با هم تقطیر می شوند. با استفاده از این روش به آسانی می توان اسانسها را از گیاهان مورد نظر استخراج نمود. وقتی مخلوط بخارهای آب و اسانس به محیطی با فشار هوای کمتر رسید، چون نقطه ی میعان آب بانقطه میعان اسانس یکسان نیست، پس در دو فاز متفاوت قرار می گیرند در این حالت رابطه زیر برقرار می گردد:

P=Pv+Po

(P ؛فشار داخل دیگ،PV ؛فشار بخار آب و PO؛فشار جسم فرار یعنی اسانس) 

به طور کلی در محیط بخار آب، فشار هوای کمتری وجود دارد ودر فشار کمتر نقطه جوش اسانس پایین می آید و در دمای کمتری تبخیر می شوند. براین اساس میتوان اسانسهایی بانقطه جوش ۳۰۰درجه سانتی گراد را استخراج نمود. اسانس پس ازاستخراج از اندام مورد نظر، به صورت ذرات کوچک همراه باذرات بخار آب به سردکن های مخصوص هدایت می شود و در آنچا به صورت قطره های مایع همراه با قطره های آب ازسردکن خارج میگردد. قبل ازعمل تقطیر باید مقدار بخار آب را به منطور استخراج مقدار مشخصی از اسانس ، محاسبه نمود. بدین منظور از رابطه زیر میتوان استفاده کرد: 

{رابطه نامعلوم}

در رابطه فوق: Go وزن اسانس، Gv وزن بخار آب، Mo وزن مولکولی اسانس، Mv وزن مولکولی آب، Po فشار اسانس، Pv فشار بخار آب می باشد. 

با مشخص بودن فشارآب و فشار اسانس، می توان از رابطه بالا چنین استنباط کرد که مثلاً برای تولید یک کیلوگرم اسانس چه مقدار بخار آب مورد نیاز است. برای مثال برای تولید یک کیلوگرم ترکیبات تزپینی اکسی‍ژن دار، به ۸ کیلوگرم بخار آب وبرای تولید یک کیلوگرم ترکیبات سزکویی ترپن به ۱۸ کیلوگرم بخار آب نیاز خواهد بود. به طور عملی مقادیر بیشتری بخار آب نیاز است.

۲- اسخراج اسانس به وسیله حلال

دیگ استخراج از گیاه مورد نظر پر می شوند. سپس حلال مورد نظر روی آن ریخته می شود، این حلال ، میتواند تولوئن، هگزان،پنتن، بنزن Banzen یا سایرحلال های شیمیایی مناسب باشد.

در این مرحله درجه حرارت را می توان تا نقطه جوش حلالها (۶۰ تا۸۰ درجه سانتیگراد )تنظیم کرد. یا پس از چند ساعت تا چند روز ماندن گیاه در حلال (Maceration) در دمای محیط به حلال از مواد موثره گیاه مورد نظر اشباع می شود. حلال پس از مناسب شدن جدا شدن از گیاه وارد دیگ تغلیظ می شود. در دیگ تغلیظ، در محیط خلاء تحت تاثیر حرارت قرار می گیرد. تا مقداری حلال خارج و نسبت ماده حل شده گیاهی به حلال۱به۱۰ برسد. محصول حاصل کانکرت Cancret نام داردکه کم وبیش غلیظ است.

عمل استخراج با اضافه کردن الکل اتیلیکEthilic alcohol تکرار می شود با کاهش درجه حرارت مومها وسایر مواد نا مناسب رسوب می کند. محلول الکلی صاف و سانتریفو‍ژ می گردد تا بقایای مواد نامناسب از محلول جدا شود. سپس الکل در دمای محیط ودر خلاءاز محیط خارج می شود. آنچه باقی می ماند در الکل محلول خواهد بود. پس از حل این ماده در الکل یا بنزن محلول صاف می شود. حلال مجدداً تقطیر شده و حاصل آن یک ماده غلیظ نیمه جامد به نام رزینوئید Resinoid می باشد.

استخراج اسانس به وسیله فشار سردCoold press:

پوست اکثر گیاهان خانواده مرکبات (نظیر نارنج،لیمو،پرتقال و…)دارای اسانس می باشند. اسانسهای مذکور به درجه حرارت بالا بسیار حساسند و معمولا ًدر ۱۰۰ درجه سانتی گردد تجزیه می شوند. از این رو این نوع اسانسها را نمی توان به وسیله تقطیر با بخار آب یا سایر روشهای تقطیر مبتنی بر دمای بالا استحصال نمود.

در این موارد معمولا پوست میوه گیاهان مذکور را به منظور استخراج اسانس یا تحت تاثیر فشارهای مکانیکی مناسبی قرار می دهند. ویا پس از کوبیدن وله کردن آنها،مواد حاوی اسانس وسایر ترکیبات را از آن خارج می کنند . روش دیگری که برای جدا کردن اسانس مرکبات وجود دارد، عبارت است از متلاشی کردن غده های محتوی اسانس پوست میوه با ماشین مخصوص به طوری که، صفحات دنده ای ماشین،غده های محتوی اسانس سطح پوست میوه را می تراشند و اسانس را از آن خارج می کنند.

در هر دو حالت فوق ،مخلوط اسانس و سایر ترکیبات پوست مرکبات را داخل سانتریفو‍ژ ریخته ودر سرعت بالا و دمای پایین اقدام به جدا کردن اسانس می نمایند.

عطرگیری به وسیله روغنهای جاذبEnflurage

این روش به منظور استخراج مواد معطر گلها برای تهیه عطر به کار می روند.و در کشور فرانسه (بخصوص صنایع عطر وادکلن سازی جنوب فرانسه )کاربرد فراوانی دارد. در این روش پس از قرار دادن یک لایه چربی روی شیشه هایی که بدین منظور تعبیه شده اند(شیشه های مذکور در ابعاد مشخص داخل چارچوب هایی از جنس چوب قرار گرفته و در طبقات خاص خود جابجا می شوند) بعد اقدام به جدا کردن گلبرگها از گل مورد نظر مانند بهار نارنج ویاس کرده، و آنها را تک تک روی لایه چربی قرار می دهند.

پس از ۲۴ ساعت (معمولاً اوایل صبح)، اقدام به برداشتن گلبرگهای روز قبل و قرار دادن گلبرگهای جدید می نمایند. پس از چندین بار تکرار این عمل، مواد موثره موجود در گلبرگها در داخل چربی حل می شوند(چربی به عنوان حلال عمل می کند) سپس چربی ها را جمع آوری کرده و به آن مقادیر مناسبی الکل یا حلال مناسب دیگر می افزایند. در این مرحله مواد معطر موجود در چربی داخل الکل (یا حلالهای دیگر) حل می گردد که با تبخیر حلال می توان به مواد موثره مورد نظر دست یافت.

استخراج مواد مورد نظر به روشهای مذکور گران است وبه مواد شیمیایی خاصی نیازدارد. همچین اکثر مواد شیمیایی مورد استفاده در این روش آتشزا وخطرناکند وتنها هنگامی مواد به روش فوق استخراج می گردد که این عمل به روش تقطیر با بخار آب(به دلیل احتمال از بین رفتن مواد معطر درتقطیر با بخار آب) امکان پذیر نباشد. کمیت و کیفیت اسانسها تحت تاثیر روش استخراج انها قرار می گیرد.