تک نگار ریشه ختمی بر اساس استاندارد سازمان بهداشت جهانی WHO
Radix Althaeae
ریشه ختمی
۱- تعریف
ریشه ختمی عبارت از ریشه های خشک شده Althaea officinalis L. از تیره Malvaceae می باشد (۴-۱).
۲- مترادف ها
Malva officinalis L. (5).
۳- اسامی بومی منتخب
Altea, altee, althea, bardul khatmi, benefischi, bismalva-hibiscus, Blanca malva, bon visclo, bourdon de St Jacques, Eibisch, Eibischwurzel, erva molle, guimauve, Heilwurz, hobbiza, Ibischwurz, khairi, khatmi, korzén prawósalzu, marshmallow root, malvaccioniu, malvavisco, marmolone, mollota, Moorish mallow, orvosiziliz gyökér, racine d’althée, racine de guimauve, Sammetpappel, sauvage, Schleimwurzel, suzmool, sweet weed, white mallow, wymote .(۸-۶و۳)
۴- انتشار جغرافیایی
ختمی بومی آسیایی غربی و اروپا می باشد که در ایالات متحده آمریکا به صورت بومی در آمده است (۹و۱۰). ریشه ها از گیاهان کاشته شده حداقل ۲ ساله و در فصل پاییز جمع آوری می شوند (۶و۱۰).
۵- شرح
ختمی یک گیاه چند ساله با ساقه های چوبی مستقیم به ارتقاع cm120-60 می باشد. برگ ها به صورت متناوب ، بیضوی تا مختصری قلبی شکل، با حاشیه اره ای، مخملی، بزرگ و گاهی سه لوبی می باشند. گل ها صورتی کم رنگ، روئیده شده در گوشه محل اتصال برگ ها به ساقه و کاسه گل احاطه شده توسط گریبانه ای با ۹-۶ شکاف می باشد. میوه به صورت مجموعه ای ا ز میوه های کروی بهم چسبیده به صورت مجتمع در یک دایره می باشد (۱۱).
۶- اندام مورد کاربرد گیاه: ریشه های خشک
۱-۶- ویژگی های کلی
ریشه ها استوانه ای یا مخروطی، به طور مختصر پیچ خورده، با ضخامت حداکثر cm2، همراه با شیارهای طولی عمیق می باشند. سطح خارجی قوه ای – خاکستری و دارای تعداد زیادی محل خروج ریشه چه ها می باشد. درمحل شکستگی، سطح خارجی فیبری شکل وسطح داخلی نا هموار ودانه دانه می باشد. درمقطع عرضی، پوسته ضخیم سفید رنگ با پریدرم قهوه ای به وسیله بافت کامبیوم قهوه ای رنگ کاملاً مشخص از بافت گزیلم سفید رنگ جدا شده است. ساختار مخطط پوسته ریشه و ساختار شعاعی بافت گزیلم وقتی خیس می شوند بیشتر خود را نشان می دهند. ریشه پوست کنده سطح خارجی فیبری ظریف به رنگ خاکستری – سفید دارد؛ بافت چوب پنبه ای و پارانشیم قشری خارجی وجود ندارد (۲).
۲-۶- ارزش یابی حسی
بو: ضعیف، معطر؛ طعم: موسیلاژی (۱).
۳-۶- خصوصیات خرده نگاری
این بخش برای مطالعه گیاهشناسی اندام های مختلف گیاه به صورت تخصصی نگاشته شده و علاقمندان به مطالعات شکل شناسی میکروسکوپی گیاه می توانند به منبع شماره (۱) مراجعه کنند.
۴-۶- اندام گیاهی پودر شده
خاکستری – قهوه ای (ریشه پوست نکنده) یا سفید (ریشه پوست کنده). اجزایی از فیبرهای بی رنگ، غیر لیگنینی با دیواره ضخیم با انتهای نوک تیز یا شکاف دار، اجزایی از آوندهای چوبی مشبک یا نردبانی؛ کریستال های خوشه ای اگزالات کلسیم در ابعاد mµ ۳۵-۲۰ و بیشتر mµ ۳۰-۲۵؛ سلول های پارانشیمی حاوی موسیلاژ، اجزایی از بافت چوب پنبه ای با سلول های دیواره نازک تخته ای در پودر ریشه پوست نکنده، تعداد زیادی گرانول هیا نشاسته در ابعاد mµ ۲۵-۳ گاهی همراه با هیلوم طولی، گرانول های نشاسته اغلب ساده هستند تعداد کمی از آنها به صورت ترکیب ۴-۲ تایی هستند (۲).
۷- آزمایشهای شناسایی عمومی
بررسی های ماکروسکوپیک ومیکروسکوپیک (۱و۲).
۸- آزمایش های خلوص
۱-۸- میکروبیولوژی
تست های مربوط به میکروارگانیسم های مشخص و حدود آلودگی میکروبی براساس دستورالعمل های WHO در مورد روش های کنترل کیفیت گیاهان دارویی انجام می شود (۱۲).
۲-۸- اجسام آلی خارجی
حداکثر ۲ درصد از ریشه قهوه ای فاسد شده و حداکثر ۲ درصد بافت چوب پنبه در ریشه پوست کنده(۲).
۳-۸- خاکستر تام
حداکثر ۶ درصد در ریشه پوست کنده و حداکثر ۸ درصد درریشه پوست نکنده (۲).
۴-۸- خاکستر نا محلول در اسید
حداکثر ۳ درصد در ریشه پوست کنده (۱).
۵-۸- بخش محلول درآب عصاره
حداقل ۲۲ درصد (۱).
۶-۸- کاهش وزن در طی خشک شدن
حداکثر ۱۲ درصد (۲).
۷-۸- ضریب تورم
حداقل ۱۰ درصد (۲).
۸-۸- باقیمانده آفت کش ها
حد ماکزیمم توصیه شده برای aldrin و dieldrin ۰۵/۰ mg/kg می باشد. برای بقیه آفت کش ها به فارماکوپه اروپا (۲) و دستورالعمل های WHO در مورد روش های کنترل کیفیت گیاهان دارویی (۱۲) و باقیمانده آفت کش ها (۱۳) مراجعه شود.
۹-۸- فلزات سنگین
برای حد ماکزیمم و آنالیز فلزات سنگین به دستورالعمل های WHO در مورد روش های کنترل کیفیت گیاهان دارویی مراجعه شود (۱۲).
۱۰-۸- باقیمانده مواد رادیواکتیو
برای آنالیز ایزوتوپ های رادیواکتیو به دستورالعمل هایWHO در مورد روش های کنترل کیفیت گیاهان دارویی مراجعه شود (۱۲).
۱۱-۸- آزمایشات تکمیلی تعیین خلوص
تست های اندازه گیری مواد شیمیایی، خاکستر سولفاته و عصاره محلول در الکل براساس دستورالعمل های داخلی هر کشور تعیین می شود.
۹- اندازه گیری های شیمیایی
حداقل ۱۰ درصد موسیلاژ تام در ریشه پوست کنده اندازه گیری شده براساس gravimetric analysis(14).
۱۰- ترکیبات شیمیای اصلی
میزان موسیلاژ بین ۱۰ تا ۲۰ درصد می باشد و متشکل از مخلوطی از گالاکتورونورامنان های اسیدی، گلوکان های خنثی و آرابینوگالاکتان های خنثی می باشد (۶و۸و۹و۱۷-۱۵).
۱۱- کاربردهای درمانی
۱-۱۱- کاربردهای تائید شده بوسیله کارآزمایی بالینی
موردی گزارش نشده است.
۲-۱۱- کاربردهای توصیه شده در فارماکوپه ها و طب سنتی
به عنوان لینت بخش برای درمان علامتی سرفه های خشک تحریک پذیر و تحریکات موکوس دهان و حلق و به عنوان نرم کننده زخم ها و پوست خشک (۸و۲۳-۱۸). همچنین در فرآورده های ضد سرفه به منظور پوشاندن طعم تلخ یا تند داروهای دیگر به کار می رود (۱۶).
۳-۱۱- کاربردهای توصیه شده در طب عامیانه که در کارآزمایی بالینی یا تجربی تائید نشده است
درمان آسم، التهاب مثانه، اسهال خونی وتحریکات موکوس معدی (۷).
۱۲- فارماکولوژی
۱-۱۲- فارموکولوژی تجربی
اثر لینت بخش ریشه ختمی بواسطه محتوای زیاد هیدروکلوئیدهای پلی ساکاریدی آن می باشد که یک پوشش محافظتی روی موکوس دهان وحلق ایجاد می کند و موجب تسکین التهاب و تحریک موضعی می شود (۲۴).
۱-۱-۱۲- فعالیت ضد التهابی
فراکشن پلی ساکاریدی (µg/ml500) جدا شده از عصاره ریشه در شرایط in vitro دارای فعالیت آنتی کمپلان در سرم انسانی بوده است (۲۵). عصار آبی ریشه در شرایط in vitro موجب تحریک فاگوسیتوز و آزاد سازی رادیکال های اکسیژن و لکوتری ان ها از نوتروفیل های انسانی شده است (۲۶). عصاره آبی همچنین در شرایط in vitro موجب القاء آزاد سازی سایتو کین ها، اینترلوکین-۶ و فاکتور نکروز کننده تومور (TNF) از مونوسیت های انسانی شده است و در نتیجه فعالیت ضد التهابی و تحریک کننده ایمنی نشان داده است (۲۶). تجویز داخل صفاتی پلی ساکارید های موسیلاژی جدا شده به موش سوری (mg/kg10) موجب افزایش ۲/۲ برابری فعالیت فاگوسیتیک ماکرو فاژها اندازه گیری شده توسط Colloidal carbon clearance test شده است (۲۷). هر چند تجویز داخل معدی عصاره اتانولی ۸۰% ریشه به رت (mg/kg100) ادم پای ناشی از کاراژینان را مهار نکرد (۲۸).
مهار ضعیف (۱۷درصد) انتقال mucociliary در اپیتلیوم مژک دار جدا شده از مری قورباغه پس از تحت تاثیر قرار گرفتن بافت جدا شده با lµ۲۰۰ عصار آبی حاصل از خیساندن ریشه (ml140g/4/6)مشاهده شده است (۲۹).
۲-۱-۱۲- فعالیت ضد سرفه
تجویز داخل معدی فراکشن پلی ساکاریدی جدا شده از عصاره آبی ریشه در گربه(mg/kg50) شدت و فرکانس سرفه های ناشی از تحریک موکوس حنجره حلق و نای- برونش را مهار کرد (۳۰). فعالیت ضد سرفه این فراکشن پلی ساکاریدی (mg/kg50) به اندازه Syrupus Althaeae (g/kg0/1)و بیشتر ازprenoxdiazine (mg/kg30) بوده است (۳۰).
۲-۱۲- فارماکولوژی بالینی
موردی گزارش نشده است.
۱۳- موارد منع مصرف
موردی گزارش نشده است.
۱۴- هشدارها
موردی گزارش نشده است.
۱۵- موارد احتیاط
۱-۱۵- تداخلات دارویی
مصرف همزمان ریشه ختمی ممکن است جذب سایر داروها را به تاخیر بیندازد (۸).
۲-۱۵- سایر احتیاطات
مواردی در زمینه احتیاط عمومی یا احتیاط مرتبط با تداخلات دارو و تست های آزمایشگاهی، سرطان زایی، جهش زایی، اختلال در تولید مثل، اثرات تراتوژنیک و غیر تراتوژنیک در دوران بارداری و شیردهی یا مصرف در کودکان گزارش نشده است. بنابراین، ریشه ختمی نباید در دوران بارداری یا شیردهی یا در کودکان بدون نظارت پزشک مصرف شود.
۱۶- عوارض جانبی
مواردی گزارش نشده است.
۱۷- اشکال دارویی
ریشه خام به صورت پوست کنده یا پوست نکنده، شکسته، خردشده یا پودر شده (۱و۲) و فرآورده های آن که باید در ظروف کاملاً دربسته و به دور از نور نگه داری شوند (۲).
۱۸- مقدار و نحوه مصرف:
سرفه خشک، تحریکات دهان یا حلق: ۰/۳-۵/۰ گرم از ریشه خام به صورت خیسانده آبی سرد (۱۴و۱۹و۲۰و۳۱) یا ۲-۸ میلی لیتر از شربت (۲۰و۲۲و۳۲) که می تواند تا دز روزانه ۱۵ گرم از ریشه خام افزایش یابد. تحریکات معدی: ۳-۵ گرم ریشه خام به صورت خیسانده آبی سرد تا سه با ر در روز (۱۹و۲۰و۳۱).
۱۹- داروهای تجارتی موجود در بازار جهانی از ختمی
در این قسمت به تعدادی از فرمولاسیون های دارویی که دارای ختمی در ترکیب خود می باشند اشاره شده است. برای آگاهی از لیست کامل این فرمولاسیون ها به مونوگراف “Althaea” در کتاب مارتیندل مراجعه شود (۳۳).
۱-۱۹- فرمولاسیون هایی که فقط دارای ختمی می باشند
داروی Primadril ساخت کارخانه Pierre Fabre فرانسه که برای درمان اختلالات دهان و گلو کاربرد دارد.
داروی Phytohustil ساخت کارخانه Steigerwald آلمان که برای درمان سرفه کاربرد دارد.
۲-۱۹- فرمولاسیون های ترکیبی که دارای ختمی می باشند
داروی Tonsilgon ساخت کارخانه Bionorica آلمان که دارای Althaea (ختمی)، Chamomile (بابونه)،Equisetum (دم اسب)، Juglans regia (گردو)، Achillea (بومادران)، Oak bark (پوست سرو) وTaraxacum (گل قاصد) در ترکیب خود می باشد و برای درمان عفونت های دستگاه تنفس و اختلالات دستگاه ادراری کاربرد دارد.
داروی Malveol ساخت کارخانه Magistra سوئیس که دارای برگ ختمی (Althaea)، برگ پنیرک(Mallow)، Salicylic acid و Mint oil (اسانس نعناع) در ترکیب خود می باشد و برای درمان اختلالات دهان و گلو کاربرد دارد.
داروی Neo-DP ساخت کارخانه DP-Medica سوئیس که دارای Guaifenesin، Sodium benzoate، Althaea، Tolu balsam، Ribwort plantain (بارهنگ سرنیزه ای)، Thyme (آویشن)، Pini torionum وSpecierum pectoralium در ترکیب خود می باشد و برای درمان سرفه کاربرد دارد.
داروی Herb and Honey Cough Elixir ساخت کارخانه Weleda انگلستان که دارای Althaea، عسل،Island moss (نوعی گلسنگ)، Marrubium، Aniseed (آنیسون)، Sambucus (آقطی) وThyme(آویشن) در ترکیب خود می باشد و برای درمان سرفه کاربرد دارد.
داروی Herbheal Ointment ساخت کارخانه Potter’s انگلستان که دارای ، Colophony، Starch،Sublimed sulfur، Zinc oxide، Althaea root و Stellaria media در ترکیب خود می باشد و برای درمان تحریکات پوستی کاربرد دارد.
۲۰- کاربرد ختمی در طب سنتی و مصرف دارویی آن در ایران
۱-۲۰- ختمی در احادیث و روایات
از امام صادق (ع) نقل شده است که شستن سر با ختمی باعث ایمنی از سردرد است (۳۴).
۲-۲۰- ختمی در قانون ابن سینا
این نام یونانی است و به معنی بسیار مفید آمده است. ختمی مزاجی گرم و معتدل دارد و خاصیت نرم کننده، سست کننده و تحلیل برنده دارد. تخم و ریشه اش در عمل با برگ و شاخه ها برابر و از آن خشکاننده تر و لطافت بخش ترند. اگر با روغن کنجد بر پوست مالند و در آفتاب نشینند بهک را می زداید و تخمش در این باره مؤثرتر است. ورم سخت را نرم می کند و از آماس جلوگیری می نماید. دمل را می رساند. خطمی و به ویژه اگر با پیه غاز باشد در علاج درد مفاصل، لرزش، گسستگی وسط های ماهیچه و کشیدگی اعصاب مفید است. التهاب و بادکردگی پلک را از بین می برد. تخمش علاج سرفه گرم است. شیره اش تشنگی را فرونشاند. آب پز برگ و ریشه اش در علاج سوزش مجرای ادرار، سنگ مجاری ادراری، سوزش روده و اسهال خوب است. اگر با روغن کنجد و روغن زیتون بر بدن بمالند از گزند حشرات درامانند. آب پزش را با روغن کنجد- یا با شراب مخلوط کنند و بر جای نیش زنبور عسل بمالند مفید است (۳۵).
۳-۲۰- ختمی در الحاوی زکریای رازی
چون درخت خطمی خاصیت گرم کننده معتدلی دارد بنابراین به تنهایی یا با داروهای دیگر سودمندی های زیادی دارا می باشد. از این رو نام یونانی آن از واژه «پرمنفعت» مشتق شده است. صمغ خطمی سرد است، تشنگی را تسکین می دهد و شکم را بند می آورد. برای تمدد اعصاب مفید است زیرا خاصیت حل کننده و نضج دهنده و شکافنده ورم ها و التیام دهنده در بردارد و از به وجود آمدن ورم های گرم جلوگیری به عمل می آورد و درد را تسکین می دهد. اگر ریشه آن را با سرکه بپزند و مضه مضه کنند درد دندان ها را تسکیل خواهد داد و اگر دانه تر و تازه یا خشک شده آن را بسایند و با سرکه مخلوط نمایند و حاصل را در آفتاب به بدن بمالند بهق را از بین خواهد برد و اگر آن را با روغن زیتون و سرکه مخلوط نمایند و بمالند از ضرر خزندگان گزنده سمی جلوگیری به عمل خواهد آورد. اگر آن را با شراب و یا با سرکه آمیخته شده با آب بپزند و سپس مایع حاصل پس از پختن را بیاشامند برای گزش زنبور عسل و گزش هر حیوانی که جرم لطیف دارد- مانند خزندگان گزنده و جانوران مشابه- سودمند خواهد بود. از برگ آن با اندکی روغن زیتون برای گزش خزندگان ضماد تهیه می کنند. اثر ریشه و دانه تر و تازه آن مانند اثر برگ و شاخه ها می باشد لیکن خاصیت های لطیف تر و خشک کننده تر و جلادهنده بیشتری در بردارند و از این رو بهق را درمان می نمایند. دانه آن سنگ کلیه را خرد می کند. مایع حاصل از پختن ریشه آن برای زخم های روده و اسهال شکم و برآمدن خون از دهان سودمند است زیرا خاصیت قابض دارد (۳۶).
۴-۲۰- مصرف دارویی ختمی در زمان کنونی در ایران
۱-۴-۲۰- بازار گیاهان دارویی
ختمی به دو صورت گل و ریشه در بازار گیاهان دارویی عرضه می شود. البته نمونه های عرضه شده مربوط به گونه دارویی رسمی (Althaea officinalis) نمی باشد، بلکه از گونه های زینتی ختمی(Alcea spp.) می باشد که از نظر خواص مشابه گونه دارویی رسمی می باشد. هر چند گونه Althaea officinalis بومی ایران است، لیکن بدلیل انتشار بسیار کم و محدود جمع آوری آن در سطح وسیع صورت نمی گیرد و لذا به بازار گیاهان دارویی نیز عرضه نمی شود (۳۷).
۲-۴-۲۰- داروخانه
فرمولاسیون های دارویی ساخت کارخانجات داروسازی کشور که دارای ختمی در ترکیب خود می باشند عبارتند از (۳۸):
۱-۲-۴-۲۰- فرمولاسیون هایی که فقط دارای ختمی می باشند
در حال حاضر فرمولاسیونی که در آن به تنهایی از ختمی استفاده شده باشد در کشور وجود ندارد و تمامی فرمولاسیون ها به صورت ترکیبی از ختمی و سایر گیاهان دیگرمی باشند.
۲-۲-۴-۲۰- فرمولاسیون های ترکیبی که دارای ختمی می باشند
داروی آلتادین (Althadin) ساخت کارخانه مجتمع صنایع دینه ایران به شکل قرص مکیدنی که از گیاهان ختمی و نعناع فلفلی تهیه شده است و بعنوان ضد التهاب مخاط گلو و دهان کاربرد دارد.
داروی فیتوکلد (Phytocold) ساخت کارخانه گل دارو به شکل قرص روکش دار که از گیاهان ختمی، آقطی و اکیناسه تهیه شده است و برای درمان علائم سرماخوردگی کاربرد دارد.
وبلاگ گیاهان دارویی مهدی وزیریان
https://medplant.ir/?p=2840