برای توسعه و برنامه‌ریزی کلان در عرصه کشاورزی هر کشور، شناخت بستر تولید کشاورزی آن سرزمین، اساس هر نوع برنامه‌ریزی و آمایش سرزمین است. در این راستا، شناخت بستر تولید کشاورزی ایران نیز می‌بایست مبنای هر نوع تصمیم‌گیری و جهت‌گیری کلان باشد. نداشتن دیدگاه کلان ، سطحی‌نگری، در نظر گرفتن عوامل غیر علمی در سیاست گذاری‌ها، فراهم نکردن نهاده‌ها، نبود آمار‌‌‌ دقیق و تحلیل آماری مناسب و عدم شناخت از توان واقعی بستر تولید کشاورزی می‌تواند باعث بروز آسیب‌های جدی گردد.

موقعیت جغرافیایی ایران به گونه‌ای است که این سرزمین از میزان بارش‌های جوی سالانه سهم بسیار اندکی را در مقایسه با سایر نقاط جهان به خود اختصاص می‌دهد. از سوی دیگر وجود سطح وسیعی از اراضی با بازده کم ، کم آب ، شور و نامناسب ، دانش اندک بسیاری از کشاورزان و عدم حمایت کافی از بخش کشاورزی در مقایسه با بخش صنعت، عدم وجود برنامه آمایشی در سیاست‌گذاری‌ها و بسیاری از تنگناهای دیگر، سیاست‌گذاران در بخش کشاورزی را در جهت بهره‌وری هر چه بیشتر با مشکلات جدی روبرو می‌سازد. در این شرایط الگوبرداری محض از سیاست‌های کشاورزی سایر کشورها در بخش کشاورزی در برخی از زمینه‌ها در دراز مدت مفید نبوده و در نهایت مشکل آفرین خواهد بود.

در حقیقت می‌بایست نوعی از کشاورزی را در ایران برنامه‌ریزی نمود که بستر کشاورزی ایران و اقلیم نیمه خشک آن دیکته می‌نماید، تا به این ترتیب از تولیدی پایدار با کمترین عوارض زیست محیطی برخوردار شد. در این راستا توجه به گیاهان دارویی و زراعت آنها با تامین زیر ساخت‌ها و نهادهای لازم می‌تواند در مواجه با بسیاری از تنگناهای موجود راه‌گشا باشد. بطور نسبی گیاهان دارویی با داشتن برخی ویژگی‌ها در مقایسه با گیاهان زراعی و باغی توانایی آن را دارند تا در اراضی کم بازده مورد کشت و کار قرار گیرند.

برخی از این خصوصیات به شرح ذیل می باشند:

۱- گیاهان دارویی به طور کلی نیاز آبی اندکی دارند، زیرا اغلب آنها بصورت وحشی هستند و طی میلیون‌ها سال تکامل به خوبی با شرایط کم آبی این سرزمین سازگاری یافته‌اند.

۲- در بسیاری از موارد در مقایسه با سایر گیاهان زراعی رایج ، نیاز غذایی اندکی دارند و در اراضی که حاصلخیزی کم دارند به خوبی رشد و نمو می نمایند.

در موارد متعددی برعکس گیاهان زراعی و باغی ، تنش‌های محیطی نه تنها از کیفیت آنها نمی‌کاهد بلکه بر کیفیت آنها می‌افزاید زیرا بسیاری از این متابولیت‌ها نقش دفاعی در گیاه داشته و با بروز تنش مقدار آنها در گیاه افزایش می‌یابد. گاهاً در برخی از موارد با اعمال

۳- تنش‌های هدفمند مقدار متابولیت دارویی را در گیاه افزایش می‌دهند. این موضوع با توجه به تنش زا بودن آب و خاک در بسیاری از نقاط ایران حائز اهمیت می‌باشد. در این میان شناسایی نوع ، شدت و زمان اعمال تنش بسیار مهم است . به دیگر سخن زراعت گیاهان دارویی نوعی زراعت متابولیتی یا شیمیایی است و می باید روش‌ها و تئوری های جدیدی را در ارتباط با زراعت و کشت و کار این گیاهان مطرح نمود زیرا اغلب روش‌ها و تئوری‌های موجود در جهان بر مبنای تک کشتی و بدست آوردن بیوماس بیشتر در زمان کوتاه می‌باشد.

۴- قیمت گیاهان دارویی در مقایسه با گیاهان زراعی در سطح جهان بسیار بیشتر است. ارزش افزوده آن بسیار زیاد است به شکلی که برخی از کشورهای اروپایی مانند مجارستان علی‌رغم توان بسیار خوب برای تولید غلات، کشت آنها را محدود ساخته و کشت گیاهان دارویی را گسترش داده‌اند. گاهاً یک گرم ماده دارویی می‌تواند چندین هزار دلار ارزش داشته باشد. این موضوع وقتی که حجم بسیار زیاد، فساد‌ پذیری بالا، سطح و حجم بالای سیلو و انبارهای نگه‌داری مورد نیاز، مصرف مقادیر زیادی از نهاده‌ها مانند کود و سموم شیمیایی و آلودگی‌های زیست محیطی ناشی از آنها و نیز هزینه بالای حمل و نقل محصولات کشاورزی رایج در نظر گرفته شود ، نمود بیشتری پیدا می‌نماید. این در حالی است که چند کیلو متابولیت دارویی می‌تواند ارزش ارزی معادل ده‌ها و بلکه صدها تن محصول کشاورزی رایج را داشته باشد

۵- با توجه به شناخت مردم نسبت به عوارض جانبی و خطرناک داروهای سنتزی و شیمیایی توجه و اقبال نسبت به مصرف فرآورده‌های گیاهان دارویی در جهان بسیار افزایش یافته است.

۶- تعداد زیادی از گیاهان دارویی مصارف دوگانه و یا چند گانه دارند و علاوه بر متابولیت‌های دارویی از آنها عطر، رنگ‌های طبیعی، روغن، کنجاله و علوفه و نیز چاشنی‌های غذایی بدست می‌آید.

۷- کشور ایران از تنوع گونه‌ای بسیار زیادی برخوردار است و یکی از مراکز تنوع گونه‌ای مهم در دنیا محسوب می‌گردد. تعداد گونه‌های گیاهی ایران به تنهایی چند برابر قاره اروپا است. در این میان بسیاری از این گونه‌ها، گیاهان دارویی می‌باشد. متاسفانه هنوز ارزش دارویی آنها شناخته نشده است. لذا شناسایی، استفاده و حفظ این ذخایر ژنتیکی امری ضروری است.

۸- تنوع اقلیمی بسیار خوب ایران زمین به گونه‌ای است که امکان کشت گیاهان دارویی در فصول مختلف سال وجود دارد. از سوی دیگر بسیاری از نقاط ایران پتانسیل پرورش انواع گیاهان دارویی را دارا می‌باشد و جابجایی توده‌های مختلف گیاهان دارویی امکان انگیزش تولید متابولیت‌های دارویی بیشتر و جدید را افزایش می‌دهد.

با توجه به موارد ذکر شده زراعت و کشت وکار گیاهان دارویی نه تنها یک امر مطلوب، بلکه برای کشور ما نوعی ضرورت محسوب می‌شود زیرا محدودیت‌های آب و خاک در کشور دیگر امکان افزایش سطح زیر کشت گیاهان زراعی را به طور عمده نخواهد داد.

مشکلات زراعت و اقتصاد گیاهان دارویی در ایران :

اغلب دانشجویان و دانش آموختگان کشاورزی که تمایل به کشت و زراعت گیاهان دارویی دارند اغلب با ابهامات و سوالات متعددی روبرو هستند از جمله اینکه :

۱- آیا نهاد و یا سازمانی وجود دارد که محصولات گیاهان دارویی را با قیمت مناسب و به صورت تضمینی خریداری نماید؟

۲- اگر خرید تضمینی وجود دارد شامل کدامیک از گیاهان دارویی می شود؟

۳- آیا مراکز فروش مطمئنی برای تهیه اقلامی مانند بذر گواهی شده و استاندارد گیاهان دارویی وجود دارد؟

۴- آیا در کشور ما ارقام و واریته های اصلاح شده مشخص در زمینه گیاهان دارویی وجود دارد؟ یا اینکه اغلب آنها حاصل توده های محلی می باشند که شناسنامه ژنتیکی آنها مبهم است؟

۵- اگر برخی از محصولات گیاهان دارویی پس از برداشت نیاز به خشک کردن و یا فراوری خاصی داشته باشند آیا تجهیزات ، کارگاه ها و یا کارخانه های مورد نظر در منطقه یافت می شوند؟

۶- مراکز خدمات کشاورزی و کارشناسان آنها تا چه اندازه در زمینه گیاهان دارویی اطلاعات و تجربه دارند و تا چه اندازه می توانند در زمینه تامین نهاده های مورد نیاز گیاهان دارویی کمک و یاری برسانند؟

۷- آیا مقررات صادرات گیاهان دارویی به خارج از کشور دست و پا گیر است؟

۸- در صورت تمایل به صادرات گیاهان دارویی به خارج از کشور آیا سازمان یا نهادی برای راهنمایی صادرکنندگان وجود دارد؟

۹- آیا در زمینه بیمه گیاهان دارویی اقداماتی شده است؟

۱۰- آیا تشکیلات غیر رسمی در بازار گیاهان دارویی وجود دارد که نبض بازار را تحت کنترل خود داشته باشد و صرفا به منافع تعداد محدودی از افراد توجه داشته باشد؟

۱۱- اطلاعات و تئوری های لازم برای کشت و کار گیاهان دارویی تا چه حد تدوین شده و قابل دسترسی می باشد؟

۱۲- میزان ثبات بازار گیاهان دارویی تا چه اندازه می باشد و آیا امکان سرمایه گذاری های سنگین در این بخش با ریسک پذیری اندک امکان پذیر است؟

در یک نگاه کلی مانند بسیاری از حوزه های دیگر در بخش کشاورزی، برنامه ریزی مشخص و مدون آمایشی در ارتباط با گیاهان دارویی مشاهده نمی شود و نهایت تلاش در این زمینه به برگزاری چند سمینار محدود در سال ختم می شود و عدم برنامه ریزی منسجم و سردرگمی در این بخش عیان و آشکار می باشد.

این در حالی است که با توجه به سود آوری بالای گیاهان دارویی و خواب آلودگی ما در این بخش بازارهای جهانی ما به سرعت به تسخیر رقبای زرنگ و باهوش ما در می آیند و آنگاه به خود می آئیم که بسیار دیر شده است. به راستی چه باید کرد….؟

دکتر علیرضا ابدالی