به فارسی «اوکالیپتوس» گفته می شود. به فرانسوی آن را Eucalyptus و Arbra a fievre و به انگلیسی Gum tree و Eucalyptus و Australian fever tree می نامند. گیاهی است از خانواده Myrtaceae بیش از چهارصد گونه دارد که تنها چند گونه آن به ایران وارد شده و در مناطق مختلف که زمستان سرد ندارند، نظیر نواحی شمال و جنوب ایران کاشته شده است. درختانی که در شمال کاشته شده اند هر چند سال یکبار که سرمای سختی رخ می دهد سرمازده می شوند. در چاه بهار نام محلی اوکالیپتوس «آنگ» است. ذیلاً اسامی علمی چند گونه آن که در ایران کاشته شده نامبرده می شود.

۱٫ گونه Eucalypts camaldulensis Dehn و مترادف آن E.rostrata Schlecht. و به انگلیسی این گونه را Red tum و Murray red gum گویند.این درخت در شمال ایران در اوایل مرداد شکوفه می کند و گلهای آن لیمویی رنگ است و تخم آن در اوایل زمستان می رسد. در خوزستان کاشته می شود. دز این درخت صمغی به نام کینوی استرالیا گرفته می شود که در بخش صمغ کینو خواص آن شرح داده شده است.

۲٫ Eucalytus globules Labill به فرانسوی Gommier bleu de Tasmaniee و Eucalyptus commun و به انگلیسی Bluegum و Tasmanian bluegum نامیده می شود. این درخت نیز حدود ۵۰ سال قبل به ایران وارد شده و در شمال کاشته شده است. مقاومت آن به سرما کم است. در استرالیا و تاسمانی از بلندترین اوکالیپتوسها بوده و بلندی آن تا ۱۰۰ متر می رسد ولی در ایران به علت نامساعد بودن شرایط اقلیمی زیاد بلند نمی شود. از این درخت نیز صمغ کینو گرفته می شود.

۳٫ Eucalyptus mictotheca F.Muell . این درخت به انگلیسی Coolibah eucalyptus و Flooded box گفته می شود . این گونه نیز دهها سال قبل به ایران وارد شده و در خوزستان در آبادان کاشته می شود و در مقابل شوری خاک حساسیت کمتری از سایرگونه ها نشان می دهد.

۴٫ اخیراً گونه های دیگری وارد شده و از نظر تطابق با شرایط اقلیمی ایران، در شمال تحت بررسی می باشند.

مشخصات کلی

اوکالیپتوس درختی است بزرگ و در شرایط اقلیمی استرالیا، موطن خود، تا ۱۰۰ متر نیز می رسد. برگهای آن دو جور هستند، برگهای جوان آن به شکل قلب، متقابل ، افقی ولی برگهای مسن و کهن آن متناوب است. به طور کلی برگهای اوکالیپتوس دایمی، همیشه سبز، ناخزان، داسی شکل، اغلب سبز مایل به کبود و کمی مومی است. درختی است که در اراضی خیلی مرطوب و یا با مصرف آب فراوان رشد سریع خواهد داشت، به همین جهت اغلب برای خشک کردن باتلاقها و مبارزه با اراضی باتلاقی مالاریا خیز از آن استفاده می شود. تکثیر این درخت از طریق کاشت تخم آن صورت می گیرد.

ابتدا تخم یا بذر را که خیلی کوچک و ظریف است در جعبه هایی که خاک آن نرم و خوب تهیه شده ، می کارند و پس از این نهالهای جوان ۶-۵ برگ دادند آنها را به گلدانهای سبدی یا بامبویی منتقل می کنند. در مناطق حاره انتقال به محل اصلی در فصل باران باید انجام گیرد و در مناطق معتدل ماههای آبان و آذر مناسب است.

درخت اوکالیپتوس در برابر سرما مقاومت ندارد و اغلب ارقام آن اگر مدت طولانی در سرمای کمتر از صفر درجه بمانند صدمه می بینند. کما اینکه در شمال ایران تا به حال سرما به این درختان چندین بار صدمه زده است. اوکالیپتوس به شوری خاک نیز حساسیت دارد.
این درخت بومی اقیانوسیه است و جنگلهای وسیعی از آن در استرالیا و تاسمانی می روید و از این مناطق به سایر نقاط عالم گسترش یافته است. در حال حاضر در هندوستان، مراکش و سایر کشورهای آفریقای شمالی جنگلهای وسیعی از اوکالیپتوس ایجاد شده است. در ایران کمتر از یک قرن است که وارد شده و در شمال و جنوب ایران کاشته شده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی ماده عامل و مهم دارویی اوکالیپتوس اسانس آن است که مقدار آن در برگهای E.globulus در حدود ۶ درصد است. در این اسانس در حدود ۷۰ درصد اوکالیپتول که سینئول و کاژه پوتول نیز گفته می شود وجود دارد [G.I.M.P] به علاوه در برگهای آن یک ماده تلخ و تانن یافت می شود. در برگهای اوکالیپتوس گونه E.globulus که درهندوستان روییده و مورد تجزیه قرار گرفته است در حدود ۲/۱-۹/۰ درصد اسانس وجود داشته که در این اسانس ۶۲ درصد سینئول، ۲۴ درصد پی نن، مقداری الکل و سسکی ترپن یافت می شود. [G.I.M.P]. صمغی که از گونه E.globulus گرفته می شود دارای خاصیت ضد باکتری است. اسانس اوکالیپتوس با روش تقطیر از برگهای انواع گونه های اوکالیپتوس گرفته می شود.

مهمترین ترکیب شیمیایی اوکالیپتوس که در طب مصرف دارویی دارد و ماده عامل اصلی آن است ماده اوکالیپتول است. این ماده یک نوع الکل است که در اسانس بعضی از گیاهان بخصوص در اسانس اوکالیپتوس ، هل، کافور، برگ بو، مورد، اکلیل الجبل، لاواند و برخی دیگر از گیاهان وجود دارد. اوکالیپتول مایعی است بی رنگ یا کمی زردرنگ که در ۱۷۶ درجه سانتی گراد جوش می آید و بوی کافور می دهد.

خواص – کاربرد

در هند: از اسانس برگهای اوکالیپتوس به عنوان ضدعفونی کننده در موارد عفونتهای مجاری تنفسی و برخی بیماریهای جلدی مصرف می شود. اگر به طور مساوی با روغن زیتون مخلوط شود، مرهم قرمز کننده پوست به دست می آید که آن را برای تسکین روماتیسم به روی مواضع می مالند. این مرهم را برای التیام سوختگی نیز مصرف می کنند. در مصرف داخلی به عنوان محرک و برای نرم کردن سینه و در موارد برونشیتهای مزمن و آسم مصرف می شود. از تنطور برگ خشک آن در موارد آسم و برونشیت مزمن و سل ریوی کاربرد دارد. از جوشانده برگهای آن به عنوان حشره کش برای گریزانیدن و پراکنده کردن حشرات به کار می رود. ریشه آن مسهل است.

در چین و ژاپن اسانس برگ اوکالیپتوس به عنوان تب بر، کرم کش و آنتی بیوتیک مصرف می شود و در موارد معال‍جه انفلوآنزا تجویز می شود ]کاریونه & کیمورا[. اوکالیپتول موجود در اسانس آن به عنوان معرق، ضدعفونی کننده ، نرم کننده سینه تجویز می شود ]چیو[ . اسانس آن در استعمال خارجی به عنوان بی حس کننده ملایم موضعی و ضدعفونی کنده و در استعمال داخلی محرک و نرم کننده سینه است ]کوئی زمبینگ[. استعمال اسانس اوکالیپتوس برای برطرف کردن التهاب بینی و برای معالجه برونشیت مزمن و سل و آسم اثر بسیار مفید دارد. ]بلمونت[. و به علاوه برای معالجه برخی ناراحتی های پوستی و به عنوان تب بر نیز تجویز می شود.

وجود اوکالیپتول در اسانس آن موجب تسهیل خروج اخلاط سینه و قطع سرفه است. قند را در ادرار مبتلایان به بیماری قند کم می کند. از نظر خاصیت میکرب کشی آن، اوکالیپتول در بیماری سل در مواردی که با تب همراه نیست برای اخراج اخلاط سینه مفید است و به علت قابض بودن برای بند آوردن خون در مورد خونروی ها به کار می رود و اسهال را نیز بند می آورد. در استعمال خارجی برای شست و شوی زخمها و حفره های چرکین مانند گوش و نظایر آن به کار می رود.

مصرف دارویی آن به اشکال مختلف جوشانده ، دم کرده، شربت که از برگ آن تهیه می شود، گرد برگ و در آخر به شکل کپسول دراز است.

برای دم کرده آن ۴۰-۲۰ گرم برگ اوکالیپتوس را در یک لیتر آب جوش دم کرده و پس از صاف کردن روزانه ۵-۴ فنجان می خورند.

به عنوان ضد زکام ۴-۲ گرم برگ را در ۱۰۰ گرم آب می جوشانند و می خورند . در استعمال خارج از دم کرده ۱۰ گرم برگ در ۱۰۰۰ گرم آب جوش به صورت بخور و یا ازمایع از آن برای شست و شو و پانسمان زخم استفاده می شود . جویدن برگ اوکالیپتوس برای رفع درد لثه و دندان مفید است.

توجه: مصرف زاید بر حد مجاز اوکالیپتوس و اوکالیپتول ایجاد ورم معده، روده و کلیه می کندو موجب دردسر ، پیدایش خون در ادرار و پایین آوردن فشار خون می شود و باید مصرف آن به مقدار مجاز و زیر نظر پزشک باشد و خیلی باید احتیاط کرد.

از تعدادی از گونه های اوکالیپتوس صمغی به نام کینو تهیه می شود. این صمغ دارای تانن فراوان است. صمغی که از گونه E.Camaldulensis گرفته می شود قرمز رنگ است و صمغی که از گونه E.globulus گرفته می شود آبی رنگ می باشد. صمغ کینو قابض و ضد باکتری است و از نظر خواص شباهت زیادی به کات هندی دارد و برای ناراحتی هایی که رفع آنها با کات هندی میسر است به طور ضعیفتر می توان از صمغ کینو اوکالیپتوس نیز استفاده نمود. خواص مشروح آنها در بخش صمغ کینو و کات هندی در این کتاب آمده است.

اگر تا به حال از داروهایی نظیر Listerine (محلول شست و شوی دهان) و یا برای کاهش احتقاق و حساسیت از Vicks Vaporub و یا Dristan یا Sine-off استفاده کرده اید قطعاً با بوی معطر و خنک کننده اوکالیپتوس آشنا شده اید. اوکالیپتوس سمبول استرالیا می باشد و از گیاهان مورد تأیید سازمان نظارت بر دارو و خوراک آمریکا (FDA) برای درمان سرماخودرگی و انفلوانزا است. ریشه های درخت اوکالیپتوس محتوی مقدار زیادی آب است و بومی های استرالیا در فصول خشکی شدید آن را برای رفع تشنگی می خورند و برای کاهش تب نیز از دم کرده برگهای آناستفاده می کنند.

زمانی که حکومت انگلیس استرالیا را در سال ۱۷۸۰ به عنوان تبعیدگاه محکومین و مجرمین انتخاب و کلیه مجرمین را به محلی که در حاضر شهر سیدنی شده است، می فرستاد مدتها طول کشید تا مهاجران و تبعیدی ها به رمز پر آبی ریشه های اوکالیپتوس پی ببرند و عده زیادی از آنها در کنار جنگلهای وسیع اوکالیپتوس به علت عدم اطلاع از این خاصیت ریشه اوکالیپتوس در هوای خشک آن دیار از تشنگی تلف شدند. اوایل سال ۱۸۴۰ کارکنان یک کشتی فرانسوی که در سیدنی پیاده شدند. مبتلا به نوعی بیماری با تب شدید گردیند ولی با تقلید از بومی ها همه آنها با خوردن دم کرده برگ اوکالیپتوس شفا یافتند و پس از مراجعت که خواص این داروی شفابخش را برای اروپایی ها تعریف کردند، برای این گیاه نام دم کرده ضد تب استرالیایی را انتخاب نمودند.

در سال ۱۸۶۰ که بیماری تب نوبه (مالاریا) تمامی منطقه مدیترانه را فرا گرفته بود برگ اوکالیپتوس مؤثرترین دارو برای درمان این بیماری شناخته شد. تعدادی از پزشکان معتقد بودند که اوکالیپتوس درمان کننده مالاریا می باشد ولی عده ای دیگر تردید داشتند و استدلال می کردند که اوکالیپتوس چنین اثری ندارد و حالا پس از سالها تجربه و تحقیق معلوم شده است که اوکالیپتوس باعث شد که بیماری خانمان برانداز مالاریا در مناطق وسیعی از ایتالیا و سیسیل و الجزایر بکلی ریشه کن شود. چرا؟

زیرا عامل انتقال مالاریا پشه ای است که در باتلاقها و مردابها زندگی می کند و اروپایی ها در اراضی باتلاقی و مردابهای منطقه مدیترانه اوکالیپتوس کاشتند و به تدریج با رشد این درختان ریشه های آنها بسرعت آب راکد این باتلاقها را جذب کرده و موجب زهکشی طبیعی و خشک شدن مردابها گردیده و در نتیجه از بین رفتن محیط زیست مناسب زندگی پشه مالاریا، پشه های ناقل عامل بیماری نابود و مالا بیماری مالاریا ریشه کن شده است.

در قرن نوزدهم از اسانس روغنی اوکالیپتوس به عنوان ضدعفونی کننده مجاری ادرار در بیمارستانهای انگلستان استفاده می کردند و از طریق Catherter مجاری ادرار را ضدعفونی می نمودند، به این جهت به اسانس اوکالیپتوس Catheter oil می گفتند. همچنین در قرن نوزدهم در امریکا کارشناسان گیاه درمانی از روغن اسانس اوکالیپتوس برای ضدعفونی کردن زخمها استفاده کرده و بخور آن را برای برونشیت و آسم و سیاه سرفه توصیه می نمودند. کارشناسان فعلی و معاصر امریکا از اوکالیپتوس به عنوان ضدعفونی کننده موضعی ، به صورت غرغره برای ضدعفونی گلو و به صورت بخور برای آرام کردن اسم و برونشیت و خناق و ناراحتی های بینی در اثر سرماخوردگی و انفلوانزا استفاده می کنند.

اسانس اوکالیپتوس دارای ماده شیمیایی است به نام اوکالیتول که بوی معطر مطبوع گیاه از آن ناشی می شود. اوکالیپتوس موجب شل کردن بلغم و اخراج آن با سرفه از سینه می باشد. طبق پژوهشهایی که دانشمندان روسی در مورد جانوران به عمل آورده اند نشان داده شده است که اوکالیپتوس ویروس انفلوانزا که عامل شدیدترین شکل گریپ می باشد می کشد و به علاوه اوکالیپتول تعدادی از باکتری ها را نیز معدوم می نماید و در نتیجه از حدوث برونشیتهای باکتریایی که معمولاً پس از گریپها ظاهر می شود، جلوگیری می نماید.

خاصیت ضد باکتری بودن اوکالیپتول برای ضدعفونی کردن و التیام زخمهای حاصل از بریدگی و خراشها نیز به کار می رود.

مقدار و طرز مصرف

برای تهیه بخور مشتی از برگای اوکالیپتوس را خرد کرده و بجوشانید و یا چند قطره از اسانس آن را در اب بریزید و استنشاق کنید.

در مورد زخمها و بریدگی ها پس از اینکه محل بریدگی با آب و صابون خوب شسته و تمیز شد، یک یا دو قطره اسانس روغنی اوکالیپتوس را در محل بریدگی بریزید و بمالید. برای تهیه حمام اوکالیپتوس مشتی برگ اوکالیپتوس را در پارچه ای ریخته و در وان پر از آب جوش بیندازید و با آن آب حمام کنید. برای تهیه دم کرده اوکالیپتوس در موراد سرماخودرگی و انفلوانزا ۲-۱ قاشق مرباخوری برگ خشک و خرد شده اوکالیپتوس رادر یک پیمانه آب جوش بریزید که ده دقیقه خیس بخورد و ۲ پیمانه در روز بخورید. اگر از قطره اسانس اوکالیپتوس برای تهیه دم کرده استفاده می کنید ۲-۱ قطره بیشتر مصرف نکنید.

اوکالیپتوس به کودکان زیر دو سال نباید داده شود و در مورد کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از ۶۵ سال با دم کرده رقیق آن شروع و به تدریج غلظت دم کرده را تا حد مجاز برسانید. اگر خانه شما با حشره Cock roache آلوده شده و نمی خواهید از حشره کش های شدید برای دفع آن استفاده کنید ممکن است تکه پارچه های کوچکی را با اسانس اوکالیپتوس آغشته کرده و در نقاط مختلف کابینتهای خود بگذارید.