زعفران محصولی است که به طور عمده در استان‌های خراسان رضوی و جنوبی کاشت می‌شود و تأثیر بسزایی بر معیشت مردم دارد. طبق آمار اعلام شده، با توجه به صادرات ۳۶۶ میلیون دلاری زعفران و ۵٫۵۱ میلیارد دلاری کل بخش کشاورزی در سال ۹۰، سهم ۷ درصدی صادرات بخش کشاورزی مربوط به زعفران می‌باشد. این در حالیست که حجم تولید این محصول کمتر از ۰٫۰۰۰۱ (یک ده هزارم) کل تولید کشاورزی است.

نگاهی به روند تغییرات سطح زیر کشت زعفران در سالهای اخیر نشان میدهد کشت این محصول به شدت افزایش یافته است به گونه‌ای که طی ۳۰ سال گذشته سطح زیر کشت این محصول از ۴٫۲۵ هکتار در سال ۶۰ به ۷۰ هزار هکتار در سال ۹۰ رسیده که نشان از رشد ۱۶٫۵ برابری آن دارد. مزیت‌های نسبی کاشت زعفران نسبت به سایر محصولات در بسیاری از مناطق سبب توجه کشاورزان به این محصول شده است. نیاز به آب کم، تطابق با شرایط خرده مالکی و وجود نیروی کار در فصل برداشت محصول از جمله مزایای نسبی است.

تحقیقات نشان می‌دهد بین افزایش سطح زیر کشت زعفران و همینطور میزان وابستگی درآمد سالانه‌ کشاورزان با کم‌آبی رابطه معنی‌داری وجود دارد. به طوری‌که با کاهش بارندگی و منابع آب مناطق جنوبی خراسان در سال‌های اخیر، کشاورزان این مناطق به کشت زعفران اقبال بیشتری نسبت به محصولات دیگر نشان داده‌اند. در بسیاری از این مناطق درآمدهای حاصل از فروش زعفران نقش اساسی در تأمین معیشت مردم منطقه دارد. اقبال روز افزون کشاورزان کشور به این محصول پر منفعت که محدود به استان خراسان نمی‌شود، مخاطراتی را به همراه دارد که عدم توجه کارشناسی مدیریت تولید، تجارت و صنایع تبدیلی کشاورزی می‌تواند فرصت‌های توسعه این محصول را به چالشی جدی بدل کند.

*ایران محصول زعفران خود را با واسطه می‌فروشد

علی‌رغم سهم ۹۶ درصدی ایران در تولید جهانی زعفران، سهم اندکی از تجارت زعفران نصیب ایران می شود. این در حالی است که اسپانیا با حدود ۲۰ تن تولید با ۱۵۰ تن صادرات در سال سهم عمده ای از تجارت زعفران را به خود اختصاص داده است. ایران زعفران خود را به کشورهای واسطه می‌فرستد تا این کشورها کار بازاریابی را در کشورهای هدف انجام دهند و سود سرشار حاصل از این دلالی را نصیب خود کنند. مهمترین کشورهایی که زعفران ایران را باز صادرات می‌کند، اسپانیا و امارات متحده عربی هستند.

با توجه به اینکه اغلب تولید کنندگان ایرانی هیچ تجربه‌ای برای بازاریابی محصول خود ندارد، مطمئناً افزایش تولید و عرضه این محصول در سال‌های آتی بدون ورود به بازارهای جدید و عدم افزایش تقاضا، بازار را اشباع کرده و قیمت زعفران افت محسوسی خواهد داشت. نتیجه بی تدبیری امروز و فقدان مدیریت یکپارچه در بخش تولید و تجارت زعفران بدون شک بازار این محصول را با بحران مواجه خواهدکرد.

*غیر محتمل‌تر شدن تحقق برند ملی زعفران ایران

در آخرین برنامه توسعه زعفران در سال ۸۹ قرار بر تشکیل برند واحد ملی و حفظ حقوق معنوی آن (حمایت از ثبت خواص و ویژگی های زعفران در مبادی بین‌المللی، کدکس غذایی و استاندارد جهانی) شده است. همچنین در این برنامه ارتقای سهم تجارت بین‌المللی زعفران از صادرات متوسط سالانه ۱۳۰تن به ۳۵۰تن در سال ۱۴۰۰ و ارزآوری بیش از یک میلیارد دلار هدف‌گذاری شده است. این اهداف از طریق شناسایی و توسعه بازارهای فروش زعفران و نیز متعادل سازی قیمت داخلی و قیمت‌های بین‌المللی میسر می‌شود، که تا کنون محقق نشده است.

با افزایش سالانه بهره‌برداران تولید زعفران و گسترش تولید این محصول در مناطق مختلف کشور کار واحد کردن برند تولیدی این محصول به جهت تعدد ذینفعان کاری سختر و پیچیده‌تر خواهد شد. اما اگر برند ملی محقق شود، بهره‌برداران جدید سود بالاتر خود را این خواهند دید که به این طرح ملی اضافه شده و زیر چتر برند ملی تولید خود را عرضه کنند.

*تولید غیر بهره‌ور به جهت ورود کشاورزان بی‌تجربه

گسترش تولید زعفران در بین بهره‌برداران جدید که تجربه این رشته را ندارند و با نحوه کشت صحیح و اصولی زعفران بیگانه‌اند، بهره‌وری تولید این محصول را با مشکلاتی روبرو کرده به گونه‌ای که هم‌اکنون کارشناسان مهمترین مشکل تولید زعفران را عملکرد پایین زعفران در کشور می‌دانند.

متوسط وضعیت عملکرد تولید زعفران ایران در ۱۸ سال مانده به سال ۸۹ برابر با ۳۲/۴ کیلوگرم در هر هکتار و مجموع تولید ۲۳۹ تن در سال ۱۳۸۹ بوده که در برنامه ملی زعفران هدف‌گذاری شده عملکرد تا سال ۱۴۰۰ به ۷ کیلوگرم در هر هکتار و مجموع تولید به ۵۰۰ تن برسد. اما عملاً شرایط تولید به گونه‌ایست که رشد محسوسی در عملکرد این محصول در سال‌های اخیر مشاهده نشده است.

به‌روز نبودن روش‌های ترویج و آموزش کشاورزی در مناطق تولید زعفران و نبود رگولاتور‌های تشویقی جهت ارتقای بهره‌وری این محصول مهمترین عوامل رشد نیافتگی بهره‌وری این محصول در کشور است.

*بی‌توجهی به ارتقای فناوری تولید و فرآوری، فرصتی برای رقبا

ورورد رقبای جدید مثل چین و افغانستان به بازار زعفران لزوم تولید کیفی و ارزان را ایجاب می نماید. سوالی که مطرح است اینکه چرا کشور ایران که مدت‌هاست انحصار این محصول با ارزش را در اختیار داشته به فکر ارتقای فناوری در تولید و فرآوری این محصول نیفتاده است؟ فناوری‌های برداشت و فرآوری محصول زعفران می‌تواند حاشیه امنی را برای تولید ایران در بازارهای جهانی ایجاد کند. چون در این صورت است که می‌توان محصولی باکیفت تر از رقبا و ارزان‌تر از آن‌ها را وارد بازار کرد. توجه کمی به تولید زعفران و عدم برنامه ریزی صحیح پیرامون ارتقای فناوری در این بخش ضربات جدی به اقتصاد این محصول وارد خواهد کرد. چرا که در صورت عرضه زعفران ارزان‌تر توسط این کشورها به راحتی بازار در اختیار کشورهای رقیب قرار خواهد گرفت و در این صورت علاوه بر از دست دادن یک منبع خوب ارزآوری، زندگی روستائیان زیادی نیز با مشکل جدی مواجه خواهد شد.

*چالش‌های دیگر

از دیگر مسائل موجود در تولید زعفران ایرانی می توان به نوسانات قیمتی محصول،‌ قیمت فزاینده پیاز زعفران، هراس از کاشت عمده زعفران به خاطر مسائلی مانند عدم ثبات بازار، نبود سرمایه اولیه کافی با توجه به هزینه‌های بالای کاشت زعفران در سال اول و ارائه تسهیلات اندک و نامناسب برای این محصول اشاره کرد.

از متولیان کشاورزی و تولید کشور انتظار می‌رود در سال تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی مدیریت نظام‌مندی روی این محصول محرومیت‌زدا و سودآور ارائه دهند و با جدی‌ گرفتن تهدید‌های پیش روی این بخش اقتصادی کشور، موانع پیشرفت را از پیش پای کشاورزان این رشته بزدایند.

مرکز تحقیقات راهبردی غذا و کشاورزی دانشگاه تهران – کارگروه زعفران