افزایش جمعیت و به تبع آن افزایش نیاز بشر باعث شده است تا پوشش و تراکم گیاهان دارویی در عرصه‌های جنگلی و مرتعی در اثر برداشت های زیاد، تبدیل جنگلها و مراتع به اراضی زراعی و چرای مفرط شدیدا در معرض تخریب و کاهش قرار گیرد.

مثال عینی در این زمینه محدود شدن سطح رویشگاهها و تراکم گیاهان دارویی از جمله موسیر، کرفس، ریواس و گیاهان خانواده چتریان و نعناعیان است. در چنین شرایطی حفظ و استفاده پایدار از این منابع نیازمند اعمال مدیریتی بر مبنای شناخت قابلیت‌ها و حساسیت‌های گیاهان دارویی است که در این مقاله برخی از این ویژه گیها از دیدگاه مدیریتی مورد تجزیه و تحلیل واقع شده است.

قابلیت ها:

بعضی از گیاهان در مواجهه با تنش های محیطی از قبیل نور، درجه حرارت، رطوبت، باد، علفخواران و غیره واکنش نشان داده و مواد ثانویه ای را تولید می‌کنند که این مواد عمدتا به‌وسیله بشر به عنوان دارو و یا مواد صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تولید این مواد اغلب باعث کاهش وارد شدن تنش به گیاهان می‌شود و به حفظ آنها کمک می کند. به‌طور مثال ملاحظه گردید که اندام سبز (conollyi) Ammodendron persicum مورد چرای دام قرار نمی گیرد. یکی از دلایل آن بالا بودن میزان فلاونوئیدها در برگهای گیاه در مرحله رشد فعال تشخیص داده شد . در ارس تولید روغن های فرار از خورده شدن آن توسط دام می‌کاهد. در گیاهان خشکی پسند تولید مواد ثانویه باعث افزایش تحمل به خشکی و تولید آلکالوئید در محیط‌های شور به عنوان سازوکار مقابله با شوری عمل می کند.

در مجموع چنین استنباط می شود که برای اغلب گیاهان دارویی وجود تنش برای تولید مواد ثانویه یک ضرورت است. بنابراین با شناخت بنابراین گیاهان دارویی به تنش‌ها می‌توان محیط مناسب تولید هر محصول را پیدا نمود و از این خصوصیات در مدیریت گیاهان دارویی بهره جست. به عنوان نمونه انیسون در ایران داری مواد موثره بیشتری نسبت به کشورهای ترکیه، آلمان و مکزیک است زعفران مناطق جنوبی خراسان بایستی از کیفیت بالاتری نسبت به زعفران اکثر نقاط کشور برخوردار باشد.

حساسیت‌ها :

واکنش گیاهان به تنش با تولید مواد ثانویه هزینه‌هایی را نیز برای گیاه به‌دنبال دارد. اصولا تولید مواد ثانویه صرف انرژی زیادتری را نسبت به تولید مواد اولیه در بر دارد. ملاحظه شده است که نهالهای دارای تانن بالا به میزان کمتری از نهالهای با تانن پایین چریده می‌شوند، ولی این نهالها دارای رشد برگی کمتری نسبت به نهالهای دارای تانن پایین تر بودند.

این موازنه رشدی را مربوط به هزینه تولید تانن می‌دانند. گونه‌هایی از شبدر سفید که دارای مواد سیانوژنیک بودند قدرت رقابتی پایین تری نسبت به گونه‌های فاقد مواد سیانوژنیک داشتند.

یکی از سازوکارهای مقاومت به چرا در گیاهان تولید مواد ثانویه است که در آن دام از خوردن و یا زیاد چرا نمودن گیاه اجتناب می‌کند. در مراتع طبیعی چنانچه دام به‌طور آزادانه چرا نماید و فشار چرا کم باشد، دام‌ها با عمل انتخاب معمولا از گیاهان دارای مواد ثانویه در حد کمتری تعلیف می‌نمایند.

اما اگر علوفه قابل دسترس کم، فشار چرا زیاد و روش چرایی به گونه‌ای باشدکه قدرت انتخاب از دام سلب گردد، این گونه‌ها نیز بیش از حد چرا می‌شوند.

در چنین شرایطی چون گیاهان دارویی سرعت رشد کمتری نسبت به گیاهان همراه دارند, بنابراین در اثر توان رقابتی پایین تر، فضای خاک و هوا برای آنها تنگتر می شود و آب و مواد غذایی به نفع گیاهان همراه زودتر تخلیه می‌گردد. با این حساب مدیریت رویشگاههای طبیعی باید به گونه‌ای تنظیم شود که گیاهان دارویی کم چرا شده و فرصت رشد کافی را داشته باشند. چرای متعادل و در زمان مناسب یکی از راهکارهای پیشنهادی در این زمینه است.

بعضی از گیاهان دارویی مونوکارپیک هستند و هر از چند سال یکبار گل داده و پس از تولید بذر با تخلیه انرژی گیاه، از بین می‌روند. در این قبیل گیاهان تناوب برداشت و بذر کاری ضرورت دارد. در گیاهانی مثل کما، باریجه، کما آنغوزه و کم کندل نتیجه بذرکاری مثبت می باشد.

نتایج تحقیقاتی بسیاری نشان می دهد که گونه های موجود در عرصه های طبیعی به دلیل تفاوت در شرایط اقلیمی و ادافیکی محل های مختلف رویشی دارای کیفیت های متفاوتی می باشند. بنابراین برای یکنواختی و بهبود کیفیت و کمیت محصول ونیز افزایش بازار پسندی توصیه می شود اغلب گیاهان دارویی اهلی و در محیط کنترل شده تولید گردند. گونه های دارویی موجود در رویشگاه‌ها عمدتا به عنوان ذخایر ژنتیکی حفظ و مدیریت شوند.