در کشور ما حدود ۵۰۰ گونه گیاه دارویی و معطر وجود دارد که تعداد زیادی از آن­ها بومی و انحصاری ایران می­باشند. روند رو به رشد مصرف گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولید داروهای گیاهی بدون توسعه روش­های مناسب کاشت و مدیریت صحیح، تخریب طبیعت را در بر خواهد داشت.  فقر و از بین رفتن سنت­ها، دسترسی آسان به رویشگاه­های گیاهان دارویی، نبود دانش کافی در مورد میزان و روش­های برداشت پایدار گیاهان دارویی، وجود بازار تجارت پرسود و نبود خطی مشی­‌های قانونی از جمله عوامل مؤثر در بهره‌برداری بی رویه از گونه های دارویی و کاهش تنوع ژنتیکی آنها است. از جمله مزایای کشت گیاهان دارویی قبل از آنکه بهره برداری بی رویه باعث انقراض آن­ها گردد، شامل عدم آلودگی گیاهان دارویی به مواد نا خواسته، امکان کنترل­های پس از برداشت، شناسایی بهتر  و اصلاح ژنتیکی گونه­‌ها و جلوگیری از زوال تنوع ژنتیکی گونه­‌های کشت شده است.

 

 

 

 

گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند که در صورت شناخت علمی، کشت، توسعه و بهره برداری صحیح می توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغالزایی و صادرات غیر نفتی داشته باشند. رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیبهای طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی _ بهداشتی و غذایی و بدنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر نیاز مبرم به تحقیقات پایه ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می سازد. کشور ایران دارای شرایط آب و هوایی متنوعی است که این امر خود موجب تنوع رشد گیاهانمختلفی چون گیاهان دارویی شده است.تعداد گونه های گیاهی دارویی حدود ۵۲۰۰۰ گونه برآورد شده است که ۸ درصد آنها یعنی چیزی حدود ۴۱۶۰ گونه دارویی در معرض خطر انقراض هستند(امید بیگی، ۱۳۸۴).بهره برداری از این گیاهان هنوز آن طور که در کشورهای مترقی دنیا معمول است، درکشور ما مورد توجه قرار نگرفته است و علت آن، عدم شناخت مردم میتواند باشد.

 

 

 

 

تعیین سود و هزینه سیستم‌های زراعی گیاهان دارویی می تواند به تصمیم گیری در مورد حفاظت گونه‌ها در محل طبیعی یا در مزارع و یا در هر دو محل کمک نماید. کشت یا جمع آوری گیاهان دارویی هیچ‌کدام نمی توانند جایگزین یکدیگر شوند، بلکه باید تلفیق مناسبی از هر دو وضعیت را در نظر گرفت که این امر نیازمند بررسی­های همه جانبه است. کشت یا جمع آوری گیاهان دارویی از دیدگاه بازار اهلی کردن گیاهان داروییبه سرمایه گذاری کلان و سال­ها تحقیق نیاز دارد و باید مراحل مختلفی را طی نماید(WHO،۲۰۰۳ )که عبارتند از

 

مرحله اکتشاف و توسعه: دراین مرحله گیاهان دارویی شناسایی شده جمع آوری می شوند. میزان برداشت جوابگوی تقاضا می‌باشد.

 

 مرحله ثبات و تعادل: در این مرحله حداکثر برداشت از عرصه های طبیعی صورت می گیرد و قیمتها تقریباٌ ثابت می ماند.

 

مرحله نزولی: برداشت بی رویه باعث کاهش جمعیت گونه های دارویی وحشی می شود و قیمت محصولات افزایش می یابد. مرحله تولید زراعی: گونه‌های وحشی اهلی شده اند، قیمتها افزایش یافته و تولید زراعی گونه های دارویی مقرون به صرفه می شود(میر جلیلی، ۱۳۸۴).

 

 

 

 

تصور می‌شود که کیفیت گونه‌های کشت شده پایین تر از گونه‌های وحشی جمع آوری شده است. به‌عنوان مثال ارزش ریشه‌های زنجبیل وحشی ۱۰-۵ برابر ریشه‌های زنجبیل کشت شده است. مردم چین معتقدند که شباهت ظاهری ریشه‌های زنجبیل به پیکر انسان خود نشانه‌ای از نیروی زندگی و قدرت ریشه‌ها است. ریشه‌های کشت شده فاقد خصوصیات ظاهری ریشه‌های وحشی هستند و از این رو چندان مورد استقبال مصرف کنندگان قرارد نمی­گیرند(WHO، ۲۰۰۲). جمع آوری گیاهان دارویی از طبیعت می‌تواند به‌عنوان یک منبع درآمد (گهگاه اصلی) برای افراد کم درآمد و فاقد زمین زراعی مطرح باشد.

 

 

 

 

 براساس طبقه بندی رابینوویتز (WHO، ۲۰۰۲)گونه‌هایی که:

 

 ۱- از پراکنش جغرافیایی محدودی برخوردار هستند

 

 ۲- دارای رویشگاه­های خاصی هستند

 

۳- جمعیت­های کوچکی را در هر رویشگاه تشکیل می‌دهند، دارای بیشترین حساسیت نسبت به برداشت بی رویه هستند. حساسیت گونه های مختلف نسبت به شدت جمع آوری بسته به خصوصیات بیولوژیکی، سیستم تولید مثل و شکل زندگی گیاه متفاوت است (جدول شماره ۱).

 

جدول شماره ۱- حساسیت گونه های مختلف نسبت به شدت جمع آوری

 

استفاده	چوب	پوست	ریشه	برگ	گل	میوه/بذر
شکل زندگی
یکساله	–	–	زیاد	متوسط	متوسط	زیاد
دو ساله	–	–	زیاد	متوسط	متوسط	زیاد
چند ساله	–	متوسط	زیاد	کم	کم	کم
درختچه	متوسط	متوسط	متوسط	کم	کم	کم
درخت	متوسط	متوسط	متوسط	کم	کم	کم

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

– جمعیت­های وحشی همواره مورد توجه افراد محلی قرار می گیرند.

 

– انگیزه لازم برای حفاظت جمعیتهای وحشی و رویشگاههای آنها و حفظ تنوع ژنتیکی فراهم می شود.

 

 

– برداشت بی رویه می تواند باعث انقراض اکوتیپ و حتی گونه شود.

 

– دسترسی همگان به این منابع پای بندی به اصول را با مشکل مواجه می سازد.

 

– در بسیاری موارد اطلاعات کافی در مورد بیولوژی منابع و عملکرد پایدار سالانه وجود ندارد.

 

– در بسیاری موارد فهرست منابع و رویشگاه­ها و همچنین طرحهای مدیریتی لازم وجود ندارد.

 

 

 

 

 

– نیاز به سرمایه گذاری قبلی، برای ایجاد درآمد نقدی ندارد.

 

– داروهای گیاهی مورد نیاز برای درمان برخی بیماریها را فراهم می سازد.

 

– باعث حفظ و پایداری منابع موجود برای جوامع روستایی می شود( در صورت برداشت پایدار).

 

 

– روشن نبودن وضعیت مالکیت زمین مشکلات زیادی را بوجود می آورد.

 

– برداشت بی رویه باعث نابودی این منابع می شود.

 

 

 

 

 

– ارزانتر هستند، چون نیاز به سرمایه گذاری خاصی ندارند.

 

– بسیاری از گونه‌ها در مقادیر کم مورد نیاز هستند و از این‌رو کشت آنها مقرون به صرفه نیست.

 

– در برخی گیاهان که قسمت خاصی از آنها مثل گل مورد استفاده قرار می‌گیرد، کشت باید در سطح وسیع صورت گیرد تا مقرون به صرفه باشد.

 

– روشهای کشت مناسب برای برخی گونه های کند رشد و گونه های وابسته به شرایط رویشگاهی خاصی، وجود ندارد.

 

– از آفت کشها استفاده نمی شود.

 

– اغلب باور بر این است که گیاهان وحشی خاصیت بیشتری دارند.

 

 

– احتمال تقلب در مواد جمع آوری شده وجود دارد.

 

– خطر آلودگی مواد جمع آوری شده به دلیل روشهای غیر بهداشتی برداشت و شرایط پس از برداشت وجود دارد.

 

 

 

 

 

– فشار برداشت برای بسیاری از گونه های نادر و کند رشد که در معرض خطر انقراض هستند کاهش می­یابد.

 

 

– اهمیت و ارزش اقتصادی رویشگاه­ها ی طبیعی گیاهان دارویی کاهش می‌یابد و در نتیجه انگیزه حفاظت از آن­ها کاهش  می­یابد.

 

– تنوع ژنتیکی در ذخیره ژنی گونه های زراعی به دلیل عدم توجه به خویشاوندان وحشی محدود می شود.

 

– احتمال تبدیل رویشگاههای طبیعی به مزارع کشت گیاهان دارویی وجود دارد.

 

– گونه های کشت شده ممکن است پس از مدتی تبدیل به یک گونه مهاجم شوند و اثرات نامطلوبی بر اکوسیستم بگذارند.

 

– گیاهان وارداتی باعث آلودگی ژنتیکی جوامع وحشی می­شوند.

 

 

 

 

 

– ذخیره ثابتی از داروهای گیاهی را تضمین می کند.

 

– در آمد خانوار افزایش می یابد.

 

 

– میزان سرمایه گذاری اولیه برای مزارع کوچک بسیار زیاد است.

 

– کشت در مقیاس وسیع فشار زیادی را بر کشاورزان خرده پا و جمع آوری کنندگان گونه های وحشی می آورد.

 

– سود اصلی بدست آمده در جای دیگری غیر از محل تولید استفاده می شود و افراد محلی سود چندانی نمی برند.

 

 

 

 

 

– ذخیره دائمی از مواد خام را تضمین می کند.

 

– امکان شناسایی دقیق گونه را فراهم می سازد.

 

– اصلاح ژنوتیپها در جهات مختلف امکان پذیر است.

 

– حفظ استانداردهای کیفیت محصول به آسانی امکان پذیر است.

 

– فرآیندهای پس از برداشت قابل کنترل هستند.

 

– حجم تولید و قیمت برای مدت طولانی تری در تعادل باقی می مانند.

 

– قیمت محصولات در طول زمان نسبتاً ثابت باقی می مانند.

 

– امکان کشت ارگانیک وجود دارد.

 

 

– گرانتر از مواد جمع وری شده از طبیعت هستند.

 

– نیاز به سرمایه گذاری قابل توجهی در تمام مراحل قبل و بعد از تولید دارد.

 

اهلی کردن گیاهان دارویی، معطر و رنگده به منزله فراهم نمودن امکان رشد و تولید در شرایط زراعی و کنترل شده برای انواع خودروی آنها است(UNESCO 1998).

 

اهداف کشت و اهلی کردن، کاهش فشار از عرصه های طبیعی، حفظ ذخایر توارثی و همچنین افزایش کیفیت و کمیت تولید این گیاهان است. بدین منظور طرحهای تحقیقاتی مختلفی با بکارگیری تیمارهای متنوع زراعی، به اجرا در می آید.

 

 با توجه به تاثیر عوامل محیطی، شرایط جغرافیایی و وضعیت اکولوژی محل رویش بر کمیت و کیفیت مواد موثر گیاهان مذکور, مطالعات دقیق و گسترده در مورد نقش عوامل فوق و ارتباط آنها با رشد، عملکرد و کیفیت گیاه ضروری است. ازجمله عوامل مهم : عرض جغرافیایی، ارتفاع محل، درجه حرارت، نوع و عمق خاک میزان آب و مواد غذایی مورد نیاز گیاه، سازگاری گیاه، تحمل آن در برابر شرایط نامساعد، تنش های محیطی و نیز کمیت و کیفیت تولید می باشند. بنابراین لازم است با انجام آزمایشهای دقیق و مناسب و بکارگیری تیمارهای ذکر شده نیازهای هرگونه شناسایی و میزان سازگاری در برابر عوامل محیطی مشخص گردد (Lucy et al, 1999.(.

 

 

 

 

امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا همچون شرق آسیا واروپا گرایش شدیدی به جمع آوری و همچنین اهلی کردن و زارعت گیاهان دارویی به وجودآمده است. از دلایل عمده آن حفظ و نگهداری ذخایر ژنتیکی گیاهی و همچنین افزایش درآمد کشاورزان واشتغال زایی عنوان شده است. در کشور ما وجود رویشگاه­های اندک، پراکنش محدود، تراکم بسیار کم، کاربرد بسیار زیاد وسنتی و نقشی که این گیاهان در اقتصاد خانوارهای روستایی دارد، باعث هجوم بی رویه و قطع غیر اصولی آن­ها شده است. بنابراین ضروری است که کشت زراعی و اهلی کردن گیاهان دارویی امری ضروری به نظر می‌رسد. برای نیل به این اهداف ابتدا باید خواهش­ها و نیازهای اکولوژیکی این گیاهان به طور دقیق مورد بررسی قرار گیرد و سپس اقدام به کشت زراعی و اهلی کردن گیاهان دارویی نمود.

 

 

 

1. امید بیگی، رضا. ۱۳۸۴٫ تولید و فراروی گیاهان دارویی. انتشارات آستان قدس رضوی.جلد اول.
2. میر جلیلی، م. جایگاه اقتصادی گیاهان اسانس دار در جهان. مجله زیتون. ۱۳۸۲٫ شماره ۱۵۶٫ صفحه ۲۶٫
3. Lucy Hoareau , Edgar J. DaSilva. Medicinal plants: a re-emerging health aid. Electronic Journal of Biotechnology ISSN: 0717-3458 Vol.2 No.2, Issue of August 15, 1999.
4. World Health Organization. Traditional medicine. Report by the Secretariat. 12 December 2002.
5. World Health Organization guidelines on good agricultural and collection practices (GACP) for medicinal plants. World Health. Organization, 2003.Geneva
6. UNESCO (1998). FIT/504-RAF-48 Terminal Report: Promotion of Ethnobotany and the Sustainable Use of Plant .Resources in Africa, pgs. 60, Paris, 1998