۱- سید مهدی میر حسینی، حسین سابقی
۱-مدرس دانشگاه ، مدیر عامل شرکت ایمن دارو
۲- کارشناس ارشد ومدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی
آدرس : مشهد – بولوار دانشجو – خ دانشجو ۱۳ – پلاک ۱۳۲ – شرکت ایمن

خلاصه

استفاده از گیاهان دارویی سبب شده است تا میزان گیاهان دارویی در کشورهای توسعه یافته روز به روز افزایش یابد، به طوری که واردات گیاهان دارویی (گیاهان معطر شامل آن نمی شود) از ۳۵۵ میلیون دلار در سال ۱۹۷۶ به ۵۱/۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ رسید و تا سال ۲۰۵۰ بالغ بر ۵ تریلیون دلار خواهد رسید ( هاسنا ۱۹۹۷ ). میزان واردات گیاهان دارویی در کشورهای مختلف نظیر ژاپن ، آلمان ، سوئیس و کانادا روز به روز در حال افزایش است.

مواد اولیه گیاهی و فرآورده‌های درمانی حاصل از آنها سهم مهمی از بازار داروئی را در برمی گیرند و بدین خاطر دستیابی به راهبردهای شناخته شده بین المللی کیفی آنها لازم و ضروری به نظر می‌رسد. مجمع بهداشت جهانی در تعدادی از قطعنامه‌های خود از جمله :

WHA 40.33 (1987 ) ; WHA 31.33 (1978 ) ; WHA 30.40 (1977 ) ;WHA 42.43 (1989 ). بر لزوم تامین و کنترل کیفی فرآورده‌های گیاهان دارویی با بکارگیری تکنیکهای جدید و به کارگیری داروهای مناسب تاکید می‌ورزد. خط مشی سازمان بهداشت جهانی( چاپ سوم فارماکوپه بین المللی ) ، مشخصات کیفی مواد اولیه گیاهان را جهت ورود به بازارهای جهانی که در فهرست اصلی داروهای WHO قرار دارند ، به ما ارائه می‌دهد.

واژه‌های کلیدی: اقتصاد، صادرات، گیاهان دارویی

مقدمه

متکی بودن اقتصاد ایران بر درآمدهای نفتی و تاثیر پذیری درآمدها از مسائل سیاسی و اقتصادی ، آسیب پذیری اقتصاد کشور را موجب شده است. یکی از راههای مقابله با این چالش ، توسعه تولیداتی است که ضمن بهبود وضع اقتصاد داخلی سبب افزایش صادرات غیر نفتی می‌شود.. دراین میان محصولات جنگلی، مرتعی و گیاهان دارویی و صنعتی علاوه بر نقش خاصی که در اقتصاد داخلی دارند می‌توانند تاثیر به سزایی در امر صادرات غیر نفتی داشته باشند.

خوشبختانه با روی آوردن دنیا ،به خصوص کشورهای پیشرفته به استفاده از فرآورده‌های گیاهی و مصرف روز افزون آن در جهان ، چه در داروسازی و چه در صنایع غذایی و آرایشی -بهداشتی و با توجه به تنوع آب و هوایی کشور و امکان رویش اکثر گیاهان در آن ، فرصتی طلایی نصیب جمهوری اسلامی ایران گشته است تا از آن به بهترین نحو ممکن استفاده نموده وحضور خود را در بازارهای جهانی بیش از بیش افزایش دهد.

مواد و روشها

این مقاله بر اساس ارزیابی آماری و داده‌های سازمان بهداشت جهانی WHO) ) تدوین گردیده و بر مبنای آن سهم ایران در تجارت گیاهان دارویی تا حدودی ارزیابی گردیده و آخرین آمارمربوط به سال ۲۰۰۲ میلادی می‌باشد و اولین آمارهای ارائه شده مربوط به سال ۱۹۹۳ میلادی است یعنی در یک محدوده ده ساله آمارهای جهانی مورد مطالعه قرار گرفت و از روش LQ موقعیت مکانی اقتصاد و تجارت گیاهان دارویی در ایران سنجیده شد.

جهت دستیابی به بهترین و دقیق ترین آمارها از منابعی مانند (هاسنا ۱۹۹۷)، (هاندا ۱۹۹۹)، (گرون والد و بوتل ۱۹۹۶) ، (زانگ ۱۹۹۶) (جانسن ۱۹۹۷) که منابع مطالعاتی سازمان بهداشت جهانی می‌باشند استفاده گردید.

نتایج و بحث

اسانس‌ها و دیگر مواد مؤثر گیاهان دارویی زمینه‌ای بسیار مناسب برای صادرات دارند و در ارتقاء ارزش افزوده حاصله از کشت گیاهان دارویی دارای اهمیت به سزایی می‌باشند. اسانس‌ها از جمله مواد لازم در صنایع دارویی ، غذایی و آرایشی و بهداشتی هستند و بر اساس یک توافق جهانی و به دلیل زیست محیطی و بهداشتی مصرف اسانس‌ها و رنگهای شیمیایی ابتدا در تهیه مواد غذایی و بعد تولید مواد آرایشی به تدریج کاهش یافته تا پایان سال ۲۰۰۴ میلادی متوقف خواهد شد و به جای آنها اسانس‌ها و رنگهای طبیعی بکار گرفته می‌شود.

کشورهای مصرف کننده مانند ایران دارای گیاهانی هستند که اسانس‌ها بر بنیاد آنها شکل می‌گیرد. وبا توجه به قابلیت‌های گسترده سرزمین گونه‌های گیاهی ، می‌توان علاوه بر جلوگیری از خروج مبالغ زیادی ارز از کشور در زمره صادرکنندگان اسانس قرار گرفت.

با توجه به رویکرد کشورهای جهان به داروهای گیاهی و فرآورده‌های طبیعی در سالهای آینده مصرف گیاهان دارویی در صنعت افزایش می‌یابد. آنچه در حال حاضر باعث رکود مصرف گردیده عدم فعالیت بخشهای تحقیقات صنعتی درزمینه پژوهش و ساخت محصولات گیاهی جدید بوده است. با اینکه هر ساله بیش از۹۰۰۰ نوع فرآورده گیاهی در کشورهای اروپایی و آمریکا فرموله و به بازار عرضه می‌شود کشور ما مانند ۵۰ سال گذشته بیشتر در زمینه تولید عرقیات گیاهی و طی دهه گذشته در تولید حدود ۱۷۰ نوع داروی گیاهی سرمایه گذاری نموده که تنها در بازار داخلی به فروش رسیده است.

در همین مدت به مدد فن آوری اطلاعات مانند اینترنت و ماهواره به طور مداوم برای محصولات خارجی تبلیغ ، بازاریابی و فضای مناسب فروش ایجاد شده وعجیب تراینکه یکی از مصرف کنندگان عمده این محصولات ( یعنی فرآورده‌های گیاهان دارویی کشورهای خارجی ) ایران است.

در طراحی و فرآیند تولید فرآورده‌های وارداتی به خصوص دارویی آنها و OTC‌ها مواد مؤثر گیاهان دارویی نقش مهمی داشته است. این طرح مطالعاتی در پی معرفی فرصت‌های خالی برای تجارت و صادرات گیاهان دارویی ایران و محصولات جانبی آن است.

در حال حاضر یک سوم داروهای مورد استفاده بشر را داروهای با منشاء گیاهی تشکیل می‌دهد و این میزان بی تردید رو به افزایش است. نگاهی گذرا به آمار ثبت شده این موضوع را بیشتر روشن خواهد نمود. بر اساس آمار سال ۱۹۹۴ فروش جهانی داروهای گیاهی بالغ بر ۴/۱۲ میلیارد دلار بوده است. در این رابطه اروپا با حجم فروش ۵/۶ میلیارد دلار مقام اول را دارا بوده و آسیای شرقی با ۳/۲ میلیارد دلار ، ژاپن با ۲/۱ میلیارد دلار و آمریکای شمالی با ۵/۱ میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

در میان کشورهای اروپایی آلمان با میزان ۵/۲ میلیارد دلار بیشترین سهم را داشته و پس از آلمان فرانسه با حجم ۶/۱ میلیارد دلار و ایتالیا با حجم ۶۰۰ میلیون دلار قرار دارند ( گرون والد و بوتل ، ۱۹۹۶ ؛ هاسنا ، ۱۹۹۷ ). در ژاپن بین سالهای ۱۹۷۴ – ۱۹۸۹ فروش داروهای گیاهی ۱۵ برابر افزایش داشته است. این در حالی است که فروش بقیه محصولات دارویی ۳ برابر افزایش داشته است ( زانگ ۱۹۹۶ ).

در سال ۱۹۹۰ در حدود ۷۰۰۰۰۰ تن مواد گیاهی توسط پزشکان چینی و به صورت نسخه‌های سنتی مورد مصرف بیماران قرار گرفته است. در حدود چهل درصد داروهای موجود در داروخانه‌های چین را داروهای گیاهی تشکیل می‌دهد و طی ۵ سال گذشته فروش داروهای سنتی در چین ۱۱۳ درصد افزایش داشته است. در چین هر ساله ۴۶۰۰۰۰ تن مواد گیاهی ، مورد نیاز کارخانه‌های تولید کننده داروهای گیاهی می‌باشد ( هاسنا ، ۱۹۹۷ ).

در آمریکا سالانه در حدود ۱۲۵ میلیون نسخه نوشته شده حاوی داروهایی است که از گیاهان تهیه می‌شوند. از هر سه نفر شهروند آمریکایی بالغ یک نفر از داروهای گیاهی استفاده می‌کند و سالانه ۵۴ دلار جهت درمان بیماریهایی مانند سرماخوردگی ، سوختگی ، سر درد ، آلرژی و بیخوابی پرداخت می‌نمایند ( هاسنا ، ۱۹۹۷ ؛ جانسن ، ۱۹۹۷ ).

منابع

۱- منابع مطالعاتی سازمان انتقال تکنولوژی آسیا و اقیانوسیه (APCTT ).
2- مطالعات سازمان بهداشت جهانی (WHO ) شامل هاسنا ۱۹۹۷ ، هاندا ۱۹۹۹ ، گرون والد و بوتل ۱۹۹۶ ، زانگ ۱۹۹۶ ، جانسن ۱۹۹۷٫