×

منوی بالا

منوی اصلی

دسترسی سریع

اخبار سایت

آخرین اخبار

امروز : پنج شنبه, ۹ فروردین , ۱۴۰۳  .::.  اخبار منتشر شده : 0 خبر
بررسی خصوصیات اکولوژیکی و امکان زراعی کردن گیاه دارویی و صنعتی باریجه( Ferula gummosa) در شرایط آب و هوایی مشهد

بررسی خصوصیات اکولوژیکی و امکان زراعی کردن گیاه دارویی و صنعتی باریجه

( Ferula gummosa) در شرایط آب و هوا یی مشهد

۱- عسکر زاده، محمد علی  ۲- غلامی، براتعلی  ۳- نگاری، عبدالکریم

به ترتیب اعضاء هیئت علمی  و کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان

چکیده:

باریجه یکی از گیاه مهم صادراتی بوده که در صنایع داروسازی، عطر و ادکلن سازی و همچنین  در صنایع چسب و جواهر سازی کار برد فراوان دارد.

تا کنون در استان خراسان، حدود ۲۷ رویشگاه باریجه شناسایی گردیده است. مساحت رویشگاهها حدود ۱۷۱۵۰۰ هکتار بوده و میزان بهره برداری صمغ از مراتع استان خراسان سالانه  به ۱۰۰ تن می رسد که درآمد ناخالص حاصله حدود مبلغ  یک میلیاردریال برآورد می گردد.

دامنه ساز گاری باریجه بسیار بالا بوده، بطوریکه درمنطقه جنگل پسته شور لق سرخس در ارتفاع ۶۵۰متری  و درارتفاعات شاسکوه منطقه قاین و  دردامنه  ارتفاعی بین ۲۰۰۰ تا ۲۸۰۰ متر مشاهده گردید. این گیاه در شیب های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی مشاهده میگردد. باریجه در خاکها ی نیمه عمیق، عمیق با بافت سبک دیده می شود. مطالعات اکولوژیکی نشان داد که بهترین رویشگاه گیاه در شیب های شمالی در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ متر  با خاک عمیق، زهکشی شده و آهکی با مواد آلی زیاد می باشد. شیب مناطق مورد بررسی بین ۳۰ درصد در منطقه گرو کلات و ۷۰ درصد در منطقه جوزک بجنورد بود. عمده ترین  تیپ های گیاهی در مناطق تحت بررسی  که باریجه بعنوان یک گونه همراه خود نمایی می کند شامل:

Artemesia aucheri, Agropyron spp., Artemisa kopetdaghensis, Festuca    ovina  , Artemesia kopetdaghensis, Juniperus sp., Poa bulbosa, pestacia vera, Agropyron spp

 و گیاهان مجاورباریجه در رویشگاههای مختلف شامل زیره سیاه، ریواس، بنه، انجیر وحشی، شیرین بیان، خاکشیر, آنغوزه، ‌ارغوان، بومادران، افدرا، کلپوره، گل ماهور، علف چای، چای چوپان، دوای شیخ علی و آویشن برگ باریک می باشند.

 پس از بررسی های مقدماتی در عرصه برای تعیین درجه حرارت مطلوب جوانه زنی,  بذور جمع آوری شده در آزمایشگاه در درجه حرارت های  ۵, ۱۰, ۱۵, ۲۰ و ۲۵درجه سانتی گراد قرار داده شدند.در مدت ۳۵ روز ازروند جوانه زنی بذرها یادداشت برداری گردید. هیچیک از تیمارها جوانه نزدند. در ادامه بررسی های جوانه زنی، بذرها بعد از ۴۵-۵۰روز در درجه حرارت معمولی یخچال (۵-۴ درجه سانتیگراد) حدود ۵۰% جوانه زدند.

برای کشت در مزرعه ۴ تیمار تاریخ کاشـت (آذر, دی, بهمن, اسفند) در نظر گرفته شد و بذور در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سال زراعی (۸۱-۸۲) در مزرعه مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان در مشهد کشت گردیدند. آنا لیز واریانس تیمارهای تاریخ کاشت اختلاف بسیار معنی دار(در سطح ۱%)را نشان داد و مقایسه میانگین با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن حاکی از آن بود که درصد سبز شدن و استقرار گیاه در تاریخ کاشت آذر ماه بیشتر از بقیه تاریخها بود.

مقدمه

با توجه به اهمیت اقتصادی،صادراتی و اشتغال زایی باریجه و همچنین مسائل زیست محیطی آن از یکطرف و برداشت غیر اصولی آن از مراتع کشور در بسیاری موارد ازطرف دیگر، این گونه در عرصه های منابع طبیعی روند تخریبی پیدا کرده و باعث وارد آمدن جبران ناپذیر به مراتع و به عنوان  یکی از مهمترین ثروت های ملی کشورمان گردیده است. به منظور حفظ گیاه در عرصه های منابع طبیعی موجود امکان اهلی کردن و کشت گیاه بعنوان یک راه حل اصولی مورد بررسی قرار گرفت.

براساس تحقیقات انجام شده اسانس باریجه در منطقه خمبی سرای بجنورد در استان خراسان برابر با ۲۰% بود که این عملکرد قابل توجهی می باشد. بنابراین از نظر عملکرد کیفی باریجه استان خراسان از ارزش بالایی برخوردار است.

این فرآورده در برونشیت های مزمن، آسم، بیماری صرع،  بیماریهای عصبی، ضعف معده و کبد، خرد کردن سنگ کلیه و مثانه کاربرد زیادی دارد. باریجه  تسهیل کننده زایمان و ملین بوده و برای رفع بواسیر مفید می باشد. با وجود خواص فراوانی که این گیاه دارد اما متاسفانه بدون فراوری و بیشتر به صورت شیرابه به خارج از کشور صادر می شود. هدف ما از اجرای این طرح بررسی امکان اهلی کردن و کشت گیاه بوده که چه بصورت کشت مستقیم در مزرعه و چه بصورت کشت مستقیم و غیر مستقیم در مراتع میتواند از تخریب و فرسایش منابع طبیعی جلوگیری و در حفاظت، نگهداری و احیاء مراتع موثر واقع گردد.

مواد و روش:

به منظور بررسی فاکتورهای اکولوژیکی و فنولوژی گیاه و چگونگی استحصال شیرابه باریجه؛ در زمانهای مختلف اجرای طرح به رویشگاههای گیاه مراجعه و یادداشت برداریهای لازم صورت گرفت. در این رابطه مراحل فنولوژی گیاه به فواصل ۱۰ روز یکبار برروی بوته های کد گزاری شده  یادداشت گردید. در هر رویشگاه خصوصیات رویشگاه از قبیل ارتفاع از سطح دریا، شیب (جهت و درصد)، نوع خاک، تیپ گیاهی و گونه های همراه آن بررسی و موارد لازم ثبت شد.

. به منظور امکان کشت گیاه در شرایط مزرعه بذور این گیاه در زمان رسیدگی (تیر ماه) از منطقه پارک تندوره در گز جمع آوری گردید.سپس به منظور تعیین قوه نامیه بذرها  پس از ضد عفونی با کلرور جیوه یک در هزار در قالب طرح کاملا تصادفی در داخل پتری در ۴ تکرار کشت و در شرایط اطاقک رشد قرار داده شدند.

 همزمان از بذور جمع آوری شده  برای کشت مستقیم در مزرعه استفاده گردید.. کشت در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی و سه تکرار و چهار تیمار تاریخ کاشت انجام گردید.. ابعاد کرت ها ۴*۲ متر بود. فاصله بین ردیفها ۵۰ سانتیمتر در نظر گرفته شد. میزان بذر کشت شده برای هر متر مربع یک گرم بود. برای هر ردیف کاشت بذر جداگانه وزن و در تاریخ های مورد نظر کشت گردید. کشت بصورت ردیفی و روی پشته ها به عمق cm 1 انجام شد. تاریخهای کاشت ۱۸ آذر ماه، ۱۲ دیماه، ۱۵ بهمن ماه و ۱۵ اسفند ماه با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه کشت در نظر گرفته شد.

نمونه برداری از تعداد بوته سبز شده از یک متر مربع هر کرت انجام گرفت. به منظور بررسی سبز شدن و استقرار گیاه ، در سه نوبت در تاریخهای مختلف شمارش بوته صورت گرفت و نهایتاٌدرصد سبز شدن بذر ها محاسبه و سپس با استفاده از نرم افزارSAS  آنالیز واریانس انجام شد.

نتایج و بحث

بر اساس بررسی های انجام شده در مناطق مختلف استان فنولوژی گیاه به شرح ذیل می باشد: شروع رشد رویشی گیاه در نیمه دوم اسفند ماه تا نیمه اول فروردین ماه هر سال است. ساقه دهی گیاهان معمولاً از اواخر فروردین ماه تا نیمه اول اردیبهشت صورت می گیرد. گلدهی گیاهان از اواخر اردیبهشت ماه تا نیمه اول خرداد ماه و رسیدگی گیاه از اواخر خرداد ماه تا نیمه اول تیر ماه میباشد. بسته به شرایط آب و هوائی و ارتفاع محل رویش ممکن است مراحل رشدی حدود دو هفته زودتر واقع شود. بنا براین فصل رشد گیاه بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز است..شروع سبز شدن بذرها در سال اول از نیمه اسفند ماه و زرد شدن کامل اواسط اردیبهشت ماه اتفاق می افتد و گیاه بصورت تک برگی و رشته ای ظاهر میشود. برگهای اصلی گیاه از سال دوم ظاهر شده و در سالهای بعدی رشد تعداد و سطح برگها توسعه و تا پایان دوره رشد ممکن است ۲۰ تا ۲۵ برگ کامل داشته باشد. این گیاه اگرچه دامنه سازگاری بالایی دارد, اما در نقاطی یافت می شود که از نظر ارتفاع، بارندگی، رطوبت و درجه حرارت و به تبع آن پوشش گیاهی و گیاهان همراه به یکدیگر نزدیک بوده و شرایط اکولوژیکی مشابهی دارندو بطور متوسط در مناطق ارتفاعی میانگین ۲۰۰۰متر و عمدتا در شیبهای شمالی با خاک دارای مواد آلی قابل توجه رشد نموده و در مقایسه با شیبهای جنوبی از تراکم بسیار بیشتری برخوردار میباشند. این گیاه علیرغم منوکارتیپ بودن چنانچه شرایط اقلیمی بگونه ای باشد که سرمای همراه با یخبندان دراسفند ماه و وفور بارندگی حدود mm 60 ویا بالاتردر بهار را داشته باشیم، اکثر بوته ها به گل میروند.گیاه همزمان با گلدهی و تولید بذر و میوه از بین رفته و بذور ریزش یافته منجر به تجدید حیات مجددگیاه میگردد.

نتایج تعیین قوه نامیه نشان داد که پس از گذشت ۳۵ روز هیچیک از تیمارها در داخل انکوباتور جوانه نزدند و در حرارت ۵ درجه سانتی گراد در مدت ۴۵ تا ۵۰ روز حدود ۵۰% بذور جوانه زدند.

نتایج آزمایشگاهی حاکی از آن است که این گیاه برای جوانه زنی نیاز به سرما داشته و مدت سرما دهی نیز باید طولانی باشد. نتایج مزرعه ای نیز این امر را اثبات می نماید. جدول آنالیز واریانس درصد بوته سبز شده در تاریخهای مختلف کاشت باریجه بشرح جدول شماره (۲) می باشد.

جدول شماره (۲): آنالیز واریانس درصد سبز شدن
منابع تغییر Df SS MS F
بلوک ۲ ۱٫۰۴ ۰٫۷۰۲۴ ۰٫۰۶ns
تیمار ۳ ۲۷۸۴٫۰۰۹ ۹۲۸٫۰۰۳ ۷۲٫۷۷**
خطاء ۶ ۷۶٫۵۱۳ ۱۲٫۷۵۲۲

 

جدول شماره (۲) نشان می دهد که تاریخ کاشت ها در سط‍ح ۱%  اختلاف بسیار معنی داری دارند. جدول شماره (۳) بهترین تاریخ کاشت باریجه را با استفاده از آرمون مقایسه میانگین ها نشان میدهد.

جدول شماره (۳): مقایسه میانگین ها تاریخ کاشت با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح
تاریخ کاشت درصد سبز کلاس
آذر ماه ۳۶٫۲۲۳ A
دیماه ۲۴٫۲۳۳ B
بهمن ماه ۲ C
اسفند ماه ۰ C

نتیجه اینکه در تاریخ کاشت آذرماه باریجه بهترین جوانه زنی را داشته و دی ماه در کلاس بعدی  قرار میگیرد و تاریخ کاشت بهمن و اسفند در یک کلاس قرار گرفته و  کمترین جوانه زنی را داشتند. با توجه به نتایج حاصله می توان گفت که در شرایط آب و هوایی مشهد بهترین تاریخ کاشت قبل ازشروع فصل سرما و بارش برف و بارانهای زمستان می باشد تا نیاز سرمایی آن تامین گردد. اگر به هر دلیلی تاریخ کاشت به تاخیر افتد نیار سرمایی گیاه با قرار دادن بذرها در یخچال در مدت ۴۵ تا ۵۰ روز  تامین شده و سپس میتوان اقدام به کشت نمود.

منابع:

  1. سالار، نجاتعلی.۱۳۷۶٫ بررسی روش های کاشت و تکثیر باریجه. مرکز تحقیقات منابع طبیعی و اموردام سمنان
  2. عسکرزاده، محمد علی. ۱۳۷۹٫ بررسی اثرات تخریبی بهره برداری در ادامه حیات و زادآوری از گیاه باریجه در استان خراسان. مرکز تحقیقات منابع طبیعی و اموردام خراسان
  3. میر حیدر، حسین. ۱۳۷۳٫ معارف گیاهی . جلد (۶). دفتر نشر فرهنگ اسلامی
  1. ۴٫         Bruneton, j. 1995. Pharmacognocy, Medicinal plant.Lavoisier publishing, Paris

  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.