نکته ­های فنی متداول تولید و جمع­ آوری مناسب گیاهان دارویی

.

۴-۱- فرآوری پس از برداشت

۴-۱-۱- بازرسی و سورت کردن

مواد اولیه گیاه قبل از فرآوری اولیه باید بازرسی و انبار شود. بازرسی شامل:

*بازرسی چشمی

برای آلودگی و اختلاط توسط گیاهان دارویی دیگر و اندام­ های آنها

*بازرسی چشمی برای مواد خارجی

ارزیابی اندام های گیاهی از قبیل ظاهر مواد، اندازه، رنگ، بو، طعم و میزان تخریب مواد

۴-۱-۲- فرآوری اولیه

ابزارهای مناسب فرآوری اولیه به نوع مواد اولیه بستگی دارد. این فرآیندها باید در تطابق با قوانین و استانداردهای کیفی ملی باشند. در برخی موارد ممکن است خریداران درخواست رعایت روش­های خاصی را داشته باشند. این روش­ها نیز باید با قوانین و استانداردهای کشور تولید کننده و کشور خریدار هماهنگی داشته باشد. حتی المقدور، دستورالعمل­های فنی استاندارد باید رعایت شوند. در صورتی که تغییراتی در این دستورالعمل­ها داده شود باید  آزمایش­های لازم انجام گیرد تا اطمینان حاصل شود که این تغییرات بر کیفیت مواد مؤثره گیاهان دارویی تأثیر گذار نمی­باشند. مواد خام گیاهان دارویی باید قبل از ورود به سیستم فرآوری اولیه تخلیه و از بسته­ بندی خارج شوند. قبل از فرآوری، مواد اولیه باید از بارندگی، رطوبت و هر گونه شرایطی که منجر به تخریب و پوسیدگی شود، محافظت شوند. گیاهان دارویی تنها در صورتی باید در زیر مستقیم نور خورشید قرار گیرند که به این روش از خشک کردن نیاز خاص وجود داشته باشد.

مواد گیاهی که به صورت تازه مصرف می­شوند باید سریعاً جمع­آوری، برداشت و به امکانات فرآوری منتقل شوند تا از آلودگی میکروبی و تخریب حرارتی جلوگیری شود. مواد جمع­ آوری کننده ممکن است در شرایط سرما و انجماد و یا با استفاده از آنزیم­ها و یا سایر روش­های مؤثر بالافاصله پس از برداشت ذخیره و به مصرف کننده نهایی انتقال یابد.

استفاده از نگهدارنده ­ها ممنوع بوده و تنها در صورتی قابل استفاده می­باشند که با قوانین ملی، منطق ه­ای کشور تولید کننده و کشور مصرف کننده نهایی تطابق داشته باشند.مواد در صورت نیاز به سرما باید در بانکه­ها، جعبه­ های شنی و یا با استفاده از آنزیم­ها و یا سایر روش­های خاص هرچه سریعتر به مصرف کننده نهایی انتقال یابد. استفاده از نگهدارنده­ ها ممنوع بوده و در صورت استفاده باید ثبت شوند. استفاده از نگهدارنده­ ها باید با قوانین ملی و منطقه­ای کشور تولید کننده و مصرف کننده مطابقت داشته باشد. تمام مواد اولیه گیاهی دارویی باید در طول مراحل فرآوری و تولید بازرسی شده و هر گونه مواد غیر استاندارد و یا مواد خارجی باید با استفاده از روشی مکانیکی و یا استفاده از نیروی انسانی خارج شوند. به طور مثال مواد خشک گیاهی دارویی باید بازرسی، غربال و باد داده شوند تا هر گونه مواد تغییر رنگ یافته، کپک زده، پوسیده و همچنین خاک، سنگ و سایر مواد خارجی، خارج شوند. ابزارهای مکانیکی از قبیل غربال­ها باید به طور مرتب تمیز و نگهداری شوند. تمامی مواد گیاهی دارویی فرآوری شده باید از آلودگی، فساد و همچنین دسترسی حشرات، جوندگان، پرندگان، دام­ها و حیوانات اهلی حفاظت شوند.

۴-۱-۳- خشک کردن

در صورتی که گیاهان دارویی جهت مصرف به صورت خشک، آماده می­شوند، محتوی رطوبتی مواد باید به حداقل رسیده تا میزان تخریب مواد در اثر فعالیت کپک­ها و سایر آلودگی­های میکروبی به حداقل رسد. اطلاعات در رابطه با میزان رطوبت مناسب مواد گیاهی دارویی در فارماکوپه­ها و یاسایر مونوگراف­های گیاهان دارویی در دسترس می­باشد. گیاهان دارویی می­توانند به اشکال مختلف خشک شوند. در هوای آزاد (در شرایط سایه)، در لایه­های نازک بر رو چارچوب­های خشک کننده، اتاق­ها و یا ساختمان­هایی با داربست­های توری­دار، توسط نور مستقیم خورشید و یا در آونها و خشک کننده­ها، خشک­کننده­های خورشیدی، توسط حرارت غیر مستقیم، مایکروویو و و نیز نور مادون قرمز در صورت امکان درجه حرارت و رطوبت باید جهت جلوگیری از تخریب مواد مؤثره، کنترل شوند. روش به کار برده شده و میزان درجه حرارت انتخاب شده ممکن است اثرات نامناسبی را بر کیفیت گیاهان دارویی داشته باشد. به طور مثال خشک کردن در سایه جهت حفظ رنگ برگ­ها و گل­ها مناسب­تر بوده و در رابطه با گیاهان حاوی اسانس باید از درجه حرارت­های پایین­تر جهت خشک کردن استفاده کرد. شرایط و نحوه خشک کردن باید ثبت شوند.

در شرایط خشک کردن طبیعی در هوای آزاد، مواد گیاهی دارویی باید در لایه­های نازک بر روی چارچوب­های خشک کن پهن شده و به طور مرتب برگردانده شوند. جهت اطمینان از گردش مناسب هوا، چارچوب­­­­­­­­­­ مورد استفاده باید در ارتفاع مناسب از سطح زمین قرار گیرد. تلاش­ و دقت کافی باید انجام گیرد که خشک شدن مواد گیاهی به صورت یکنواخت انجام گیرد تا از ایجاد کپک­ جلوگیری شود.

از خشک کردن گیاهان دارویی بر سطح زمین باید اجتناب کرد. در صورتی که یک سطح سیمانی و یا بتونی جهت خشک کردن استفاده می­شود، گیاهان دارویی باید بر روی پوشش­های برزنتی و یا سایر پوشش­های مناسب قرار گیرند. از ورود حشرات، جوندگان، پرندگان و سایر آفات و نیز دام­ها و حیوانات اهلی به جایگاه­های خشک کردن باید جلوگیری شود. در روش خشک کردن در فضای بسته، مدت زمان خشک کردن، درجه حرارت خشک کردن، رطوبت و یا سایر شرایط باید براساس نوع اندام گیاهی (ریشه، برگ، ساقه، پوست، گل و غیره) و مواد مؤثره مانند اسانس تنظیم شود.

در صورت امکان منبع حرارتی خشک کردن مستقیم باید محدود به گاز­های بوتان، پروپان و یا گاز طبیعی شود و درجه حرارت پایین­تر از  تنظیم شود. در صورتی که از منابع دیگر حرارتی استفاده می­شود باید از ارتباط بین این مواد و نیز دود با اندام­های گیاهی جلوگیری کرد.

۴-۱-۴- فرآوری خاص:

برخی از گیاهان دارویی نیازمند فرآوری خاص می­باشند تا میزان خلوص اندام مورد استفاده افزایش یابد، مدت زمان خشک کردن آن کاهش یابد، از کپک­ زدن و رشد آلودگی­های میکروبی جلوگیری شود، ترکیبات سمی گیاه خارج شوند و کارآیی درمانی آن افزایش یابد.

برخی از عملیات فرآوری متداول شامل:

جداسازی و انتخاب اولیه، پوست کنی ریشه­ها و ریزوم­ها، جوشاندن در آب، بخار دادن، خیساندن ،خوابانیدن درآب نمک ، تقطیر، تف دادن، بخور دادن، تخمیر طبیعی، تیمار با آهک و خرد کردن، می­باشند. مراحل فرآوری مانند شکل دادن به مواد، دسته بندی کردن آنها و نیز خشک کردن ممکن است اثرات نامناسبی را بر کیفیت گیاهان دارویی داشته باشد.

روش­های ضدعفونی کردن گیاهان دارویی (خام یا فرآوری شده) مانند تشعشع دادن باید ثبت شده و مواد تولید شده برچسب زده شوند. تنها پرسنل دوره دیده با استفاده از امکانات مناسب و براساس استانداردهای ملی و منطقه­ای کشور تولید کننده و مصرف کننده می­توانند اقدام به این کار کنند. حداکثر مقدار مجاز بقایا که توسط قوانین ملی و منطقه­ای تعیین شده است، باید رعایت شوند.

۴-۱-۵- امکانات فرآوری

موارد زیر باید در هنگام ایجاد و استقرار یک سیستم کنترل کیفی در نظر شده و مراحل مختلف تولید و مکان تولید همخوانی داشته باشد.