استانداردهای عملیات بهینه تولید زراعی گیاهان دارویی (سازمان بهداشت جهانی) – بخش سوم

WHO Guidelines on Good Agricultural Practices of Medicinal plants

.

عملیات بهینه تولید زراعی گیاهان دارویی

این فصل، دستورالعمل­های لازم جهت تولید زراعی بهینه گیاهان دارویی را در بر می­گیرد.

در این فصل اصول کلی و نیز جزئیات فنی کشت گیاهان دارویی تعریف شده­اند. همچنین ابزار عملیات کیفی در این بخش آورده شده­اند.

۲-۱- شناسایی/ تأیید گیاهان دارویی کشت شده

۲-۱-۱- انتخاب گیاهان دارویی

در صورت امکان، گونه و یا رقم انتخاب شده برای کشت باید با گونه و رقمی که در فارماکوپه ملی و یا سایر اسناد ملی مورد استفاده کشور مصرف کننده نهایی وجود دارد، یکسان باشد.

در صورت عدم وجود چنین اسناد ملی، انتخاب گونه و یا ارقام گیاهی باید براساس فارماکوپه دارویی و یا اسناد ملی سایر کشور انجام گیرد. در صورتی که گیاهان دارویی جدید معرفی شده­اند، گونه و یا رقم گیاهی انتخاب شده برای کشت باید دقیقاً همانی باشد که در طب سنتی کشور مبدأ مورد استفاده قرار می­گیرد.

۲-۱-۲- هویت گیاه شناسی

هویت گیاه شناسی، نام علمی (جنس، گونه، زیر گونه/ رقم، نویسنده (نام گیاه شناس) و خانواده گیاهی) هر گیاه دارویی که کشت می­شود باید مشخص و ثبت شود. در صورت امکان اسامی انگلیسی و محلی آنها نیز باید ثبت شوند. سایر اطلاعات مرتبط از قبیل نام رقم، اکوتیپ، تیپ شیمیایی (کموتیپ) یا فنوتیپ نیز در صورت موجود بودن ثبت شود. برای ارقام تجاری، نام رقم و نیز تأمین کننده آن باید ثبت شود. در صورتی که توده­های بومی در یک منطقه خاص جمع­آوری، تکثیر و کشت می­شوند باید داده­های مربوط به لاین محلی شامل مبدأ بذرها، بوته­ها، و یا سایر مواد تکثیری گیاه ثبت و نگهداری شوند.

۲-۱-۳- نام­گذاری نمونه هر بار یومی:

در صورتی که یک گونه دارویی برای اولین بار در یک کشور تولید کننده ثبت می­شود و یا در رابطه با هویت گیاه شناسی یک گونه شک و تردید وجود دارد، یک نمونه هرباریومی باید به یک هر باریوم محلی و یا ملی برای شناسایی ارسال شود. در صورت امکان، یک الگوی ژنتیکی باید نمونه هرباریومی شناسایی شده موجود در هرباریوم مقایسه شود. اسناد مربوط به هویت گیاه شناسی باید به پوشه ثبت گونه افزوده شود.

۲-۲- بذرها و سایر مواد تکثیری

بذرها و سایر مواد تکثیری باید کاملاً مشخص شده و تأمین کننده­های آنها باید کلیه اطلاعات لازم مربوط به هویت، کیفیت و کارآیی محصولات خود و نیز پیشینه اصلاحی گیاه را در صورت امکان در اختیار قرار دهند. مواد تکثیری باید از کیفیت قابل قبولی برخوردار بوده و عاری از بیماری، آلودگی و یا هر عامل دیگری باشد که سلامت گیاه را به خطر اندازد. مواد گیاهی مورد استفاده ترجیحاً باید به عوامل زنده و غیرزنده مقاوم باشند. بذرها و سایر مواد تکثیری که برای تولید ارگانیک استفاده می­شوند باید دارای تأییدیه ارگانیک باشند. کیفیت مواد تکثیری، شامل هر گونه ژرم پلاسما دستکاری شده ژنتیکی باید با قوانین ملی و محلی تطبیق و در صورت لزوم برچسب گذاری و مشخص شود. در تمام طول فرآیند تولید باید دقت کافی بعمل آید تا از ورود گونه­های خارجی و ارقام دیگر گونه­های دارویی، جلوگیری شود. باید از استفاده مواد تکثیری جعلی، فاقد استاندارد و ناخالص اجتناب شود.

۲-۳- کشت

کشت گیاهان دارویی نیازمند مدیریت و دقت کافی است. شرایط و مدت زمان کشت گیاهان دارویی بسته به کیفیت مورد نیاز گیاهان دارویی، متفاوت است.

در صورتی که اطلاعات کافی منتشر شده و مستند برای کشت گیاهان دارویی موجود نباشد، روش­های سنتی مورد استفاده در کشت این گیاهان با توجه به توجیه اقتصادی این روش­ها، باید مورد استفاده قرار گیرند. در غیر این صورت روش­های تولید زراعی باید مورد بررسی و تحقیق قرار گیرند. اصول کاشت بهینه گیاه، شامل تناوب مناسب گیاهی براساس تناسب با محیط باید رعایت شده و عملیات شخم و آماده سازی زمین باید با نیازهای رشدی گیاه و سایر نیازهای آن هماهنگی داشته باشد.

روش­های کشاورزی حفاظتی (CA)[1] در صورت لزوم جهت افزایش ماده آلی خاک و حفظ رطوبت خاک باید مورد استفاده قرار گیرند. روش­های حفاظت خاک شامل روش­های زراعت بدون شخم نیز می­شوند.

۲-۳-۱- انتخاب محل

مواد گیاهی دارویی یک گونه یکسان که از مناطق مختلف جمع­ می­شود، می­تواند دارای کیفیت­های مختلفی باشد. این مسئله به خاطر تأثیر خاک، اقلیم و سایر عوامل می­باشد. این تفاوت­ها ممکن است در ظاهر فیزیکی بروز کرده و یا موجب تغییر مواد مؤثره گیاه به دلیل تأثیر عوامل محیطی (شامل متغیرهای جغرافیایی و اکولوژیکی) بر بیوسنتز این مواد باشد. این مسئله حتماً باید در تولید مورد توجه قرار گیرد.

از خطر آلودگی در نتیجه آلودگی خاک، هوا و یا آب توسط مواد شیمیایی مضر باید اجتناب شود. اثر استفاده قبلی از زمین شامل کشت گیاهان قبلی و هرگونه استفاده­ای از محصولات حفاظتی گیاهی (سموم و . . . ) بر محل تولید، باید ارزیابی شود.

۲-۳-۲- اثرات نامطلوب اکولوژیکی و اجتماعی

کشت گیاهان دارویی ممکن است تعادل اکولوژیکی به خصوص تنوع ژنتیکی گیاهی و جانوری را در رویشگاه­های اطراف تحت تأثیر قرار دهد. کیفیت و رشد گیاهان دارویی نیز می­تواند تحت تأثیر سایر گیاهان، سایر موجودات زنده و   فعالیت­های بشر قرار گیرند. معرفی گونه­های دارویی غیر بومی به زراعت یک منطقه، می­تواند اثر نامطلوبی را بر تعادل ژنتیکی آن منطقه داشته باشد. اثرات نامطلوب اکولوژیکی فعالیت­های زراعی نیز باید در طول زمان پایش شوند.

اثرات اجتماعی کشت گیاهان دارویی بر جوامع محلی و بومی باید بررسی شود تا از اثرات نامطلوب آن برزندگی افراد بومی جلوگیری شود. در مواقعی که امکان ایجاد درآمد محلی وجود داشته باشد، سیستم­های زراعی خرده مالکی بر سیستم­های زراعی بزرگ مالکی و کشت وسیع ترجیح داده می­شود. به خصوص زمانی که کشاورزان خرده مالک جهت بازاریابی محصولات خود سازماندهی شوند. در صورتی که کشت وسیع گیاهان دارویی در یک منطقه انجام شده و یا در حال انجام است دقت کافی باید انجام گیرد تا افراد محلی و بومی نیز به طور مستقیم از آن بهره ببرند. به خصوص از امکان اشتغال عادلانه، دستمزد عادلانه و سرمایه­گذاری مجدد دارایی خود بهره­مند باشند.

۲-۳-۳- اقلیم

شرایط اقلیمی مانند طول روز، بارندگی، (تأمین آب) و درجه حرارت به طور مشخصی بر کیفیت­های فیزیکی، شیمیایی و زیستی گیاهان دارویی تأثیر می­گذارند. مدت زمان تابش خورشید، بارندگی متوسط، درجه حرارت متوسط شامل تفاوت درجه حرارت روزانه و شبانه، بر فعالیت­های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی گیاهان تأثیر گذاشته و لذا دانش و آگاهی قبلی باید در این زمینه وجود داشته باشد.

۲-۳-۴- خاک

خاک باید حاوی مقادیر مناسب مواد غذایی، ماده آلی و سایر عناصر باشد تا از حداکثر رشد و کیفیت گیاه دارویی اطمینان حاصل شود. شرایط بهینه خاک شامل نوع خاک، زه­کش آن، قابلیت نگهداری رطوبت، باروری و PH آن بسته به نوع گیاه دارویی متفاوت است.

استفاده از کودها اغلب جهت دستیابی به عملکرد بالا در گیاهان دارویی ضروری می­باشد اما لازم است که از انواع و مقادیر و مقادیر مناسب کود که توسط تحقیقات تعیین شده­اند استفاده شود. در عمل هم از کودهای آلی و هم کودهای شیمیایی در تولید استفاده می­شود. استفاده از کود و فضولات انسانی به دلیل احتمال آلودگی میکروبی و حضور انگل­ها ممنوع می­باشد. کودهای دامی باید به نحوی کمپوست شوند که استاندارد لازم بهداشتی از نظر سطح میکروبی تأمین شده و قابلیت جوانه ­زنی بذر علف­های هرز از بین برود. هر گونه استفاده از کود باید ثبت شود. کودهای شیمیایی می­توانند مورد استفاده قرار گیرند، که در کشور تولید کننده و مصرف کننده مورد تأیید باشند.

تمامی کودها باید با صرفه­جویی و براساس نیاز گیاهان دارویی و مقادیر مواد غذایی در خاک بکار برده شوند. کودها باید به نحوی استفاده شوند که حداقل آبشویی انجام شود.

۲-۳-۵- آبیاری و زه­کشی

آبیاری و زه­کشی باید به صورت کنترل شده و براساس نیاز هرگونه دارویی در مراحل مختلف رشدی بکار برده شوند. آب مصرفی باید با استانداردهای کیفی محلی و منطقه­ای همخوانی داشته باشند. از آبیاری بیش از حد و نیز آبیاری کم گیاهان دارویی باید اجتناب شود.

در انتخاب روش آبیاری باید تأثیر احتمالی روش­های مختلف آبیاری (سطحی، زیرزمینی و بارانی) را به خصوص از نظر انتقال بیماری­های واگیر، در نظر گرفته شود.

۲-۳-۶- داشت و حفاظت از گیاه

خصوصیات رشد و نمو بوته­های گیاهان دارویی و نیز اندام مورد استفاده دارویی باید در عملیات مدیریت زراعی مدنظر قرار گیرند. استفاده از روش­هایی مانند سرزنی، حذف جوانه­ها، هرس و سایه­اندازی در طول زمان ممکن است جهت کنترل رشد و نمو گیاه و افزایش و بهبود کیفیت و کمیت گیاهان دارویی تولید شده لازم باشد.

حداقل استفاده از هر نوع ماده شیمایی زراعی جهت افزایش رشد و یا حفاظت از گیاهان باید انجام گیرد و تنها در زمانی استفاده شود که جایگزین دیگری برای آن وجود نداشته باشد. کنترل تلفیقی آفات در صورت لزوم باید مورد استفاده قرار گیرد.

در صورت لزوم تنها از علف­کش­ها و آفت کش­های ثبت شده و مجاز آن هم در حداقل میزان مؤثر براساس اطلاعات مندرج در برچسب و بسته­بندی آنها و نیز مطابق با قوانین کشور تولید کننده و مصرف کننده نهایی، می­توان استفاده کرد. تنها کارمندان دوره دیده با استفاده از تجهیزات مناسب اجازه کار با آفت کش­ها و علف­کش­ها را دارند. تمامی موارد کاربرد باید دقیقاً ثبت شوند. حداقل فاصله زمانی بین استفاده از سموم و برداشت محصول (دوره کارنس) براساس اطلاعات مندرج در برچسب و بسته­بندی آنها باید رعایت شود. هرگونه استفاده از این مواد باید با نظر خریدار گیاهان دارویی انجام گیرد. کشاورزان و تولید کننده­ها باید محدوده حداکثر بقایای آفت­کش­ها و علف­کش­ها را که توسط قوانین ملی و منطقه­ای در کشور محل تولید و کشور مصرف کننده تعیین شده است را رعایت کنند. توافقات بین­المللی از قبیل معاهده بین­المللی حفاظت گیاهی و کد کس های غذایی نیز در رابطه با بقایای آفت­کش­ها و علف­کش­ها باید مورد توجه قرار گیرند.[۲]

۲-۴- برداشت:

گیاهان دارویی باید در بهترین فصل و زمان برداشت شوند، تا اطمینان از حصول به بالاترین کیفیت مواد اولیه گیاهی دارویی و محصولات نهایی، حاصل شود. زمان برداشت به نوع اندام مصرفی گیاه بستگی دارد. اطلاعات دقیق در رابطه با زمان مناسب برداشت در اغلب فارماکوپه­های ملی، اسناد منتشر شده، مونوگراف­های رسمی و کتاب­های مرجع وجود دارد. کاملاً مشخص گردیده که تجمع مواد فعال بیولوژیکی (مواد مؤثره) با مرحله رشد و نموی گیاه تغییر می­کند. بهترین زمان برداشت (حداکثر کیفیت در فصل/ زمان در روز) باید براساس کیفیت و کمیت مواد مؤثره در گیاهان دارویی تعیین شود نه براساس تولید بیوماس و اندام رویشی. در طول مراحل برداشت باید دقت کافی به عمل آید که مواد خارجی، علف­های هرز و گیاهان سمی با مواد برداشت شده گیاه مخلوط نشوند.

گیاهان دارویی باید در بهترین شرایط ممکن برداشت شده و از برداشت در شرایط بارانی، رطوبت بالا و شبنم خودداری شود.

در صورتی که برداشت در شرایط رطوبت بالا انجام گیرد، مواد برداشت شده باید سریعاً به امکانات خشک کن در فضای سر بسته انتقال داده شوند تا از اثرات نامطلوبی که بر اثر مقادیر بالای رطوبت مانند آلودگی میکروبی و قارچی ایجاد  می­شود، جلوگیری شود.

دستگاه­های برش، برداشت کننده­ها و سایر ماشین آلات مورد استفاده باید همیشه تمیز نگهداری شده و طوری تنظیم گردند که میزان آلودگی به خاک و سایر مواد به حداقل رسد. این ماشین آلات باید در محیط­های تمیز، خشک و عاری از آفات، پرنده­ها، جوندگان و نیز دور از دسترس حیوانات اهلی و دام­ها نگهداری شوند.

از تماس بین مواد برداشت شده و خاک باید اجتناب شود تا میزان بار میکروبی آن به حداقل برسد. در صورت لزوم باید از پوشش پارچه­ای تمیز به عنوان حدفاصل بین مواد گیاهی جمع­آوری شده و خاک استفاده کرد. در صورتی که از اندام زیرزمینی گیاه مانند ریشه­ها استفاده می­شود باید بلافاصله خاک موجود در آنها پس از جمع­آوری حذف شود. مواد برداشت شده گیاهی باید در شرایط تمیز و خشک حمل و نقل شوند. آنها باید در بسته های تمیز، کیسه­های خشک، تریلی­ها و یا کانتینرهایی که تبادل هوا در آنها وجود دارد به نقطه مرکزی که از آنجا جهت فرآوری ارسال می­شوند، انتقال یابند.

تمامی کانتیرها که در برداشت مورد استفاده قرار می­گیرند باید تمیز و عاری از گیاهان دارویی برداشت شده قبلی و یا سایر مواد خارجی باشند.

در صورتی که کانتینرهای پلاستیکی استفاده شوند باید دقت خاصی انجام گیرد که رطوبت اضافی در آنها که منجر به رشد قارچ­ها و کپک­ها می­شود در آنها باقی نماند. در زمان­هایی که کانتینر­ها مورد استفاده قرار نمی­گیرند باید در محلی خشک و در فضای عاری از حشرات، پرندگان، جوندگان و سایر آفات و به دور از دسترس دام­ها و حیوانات اهلی نگهداری شوند.

از هرگونه تخریب مکانیکی و یا فشرده کردن مواد خام گیاهان دارویی به طور مثال پر کردن و کپه کردن بیش از اندازه در کیسه­ها و بسته­ها که می­تواند منجر به کمپوست شدن و پایین آمدن کیفیت مواد جمع­آوری شده شود، باید اجتناب کرد. مواد فاسد شده گیاهان دارویی باید در تمامی طول عملیات برداشت، پس از برداشت و فرآوری، شناسایی و معدوم شوند تا از آلودگی میکروبی و کاهش کیفیت محصولات جلوگیری شود.

۲-۵- پرسنل

کشاورزان و تولید کننده­­ها باید از اطلاعات کافی در رابطه با گیاهان دارویی تحت کشت، برخوردار باشند. این اطلاعات باید شامل هویت گیاه­شناسی، خصوصیات زراعی و نیازهای اکولوژیکی (نوع خاک، PH خاک، باروری خاک، فاصله کاشت و نیازهای نوری) و نیز امکانات برداشت و انبار بارداری باشد.

تمامی پرسنل (شامل کارگران مزرعه) که در مراحل تکثیر، کشت، برداشت و فرآوری پس از برداشت گیاهان دارویی فعال می­باشند باید از بهداشت فردی لازم برخوردار بوده و آموزش­های لازم جهت مسئولیت حفظ بهداشت به آنها آموزش داده شود.

تنها پرسنلی که لباس و پوشش مناسب از قبیل دستکش، ماسک صورت، عینک ایمنی و کلاه ایمنی داشته باشند می­توانند مواد شیمیایی زراعی را بکار برند. کشاورزان و تولید کنند­ها باید دستورالعمل­های لازم را در رابطه با تمامی موارد حفاظت از محیط زیست، حفاظت از گونه­ های دارویی و مدیریت زراعی لازم دریافت کنند. برای اطلاعات بیشتر به بخش ۴-۷ مراجعه کنید.