استانداردهای عملیات بهینه تولید زراعی گیاهان دارویی (سازمان بهداشت جهانی)

WHO Guidelines on Good Agricultural Practices of Medicinal plants

.

مقدمه:

استفاده از طب سنتی به خصوص گیاه درمانی در دو دهه اخیر به طور چشمگیری در جهان مورد توجه قرار گرفته است. متأسفانه همزمان با گرایش به سمت طب سنتی و گیاه درمانی، گزارش­ های مربوط به اثرات منفی استفاده از طب گیاهی نیز افزایش یافته است. یکی از مهمترین دلایل این امر، کیفیت پایین مواد اولیه گیاهی می­ باشد و تاکنون توجه کمی به کیفیت، سلامت و کنترل مواد اولیه گیاهی دارویی شده است.

به همین دلیل از سازمان بهداشت جهانی به عنوان سازمان مسئول درخواست گردید تا اقدام به تهیه و توسعه روش­ها و تکنیک­ های پایش و کنترل سلامت و امنیت تولیدات گیاهی دارویی و کارآیی و کیفیت آنها و نیز تهیه دستورالعمل­ هایی در این زمینه نماید. در همین رابطه سازمان بهداشت جهانی اقدام به تهیه سری­ های مختلف از دستورالعمل­هایی نمود که GACP ، آخرین آنها می­باشد. این دستورالعمل متشکل از جزئیات مربوط به تکنیک­ ها و شاخص ­هایی است که برای کشت و جمع­ آوری بهینه گیاهان دارویی و نیز ثبت و مستندسازی داده­ها و اطلاعات لازم در طول فرآیند تولید، می­باشد.

با وجود تهیه چنین دستورالعمل­هایی، هنوز بین دانش موجود و کاربرد آن اختلاف و فاصله زیادی وجود دارد. به طور مثال آموزش کشاورزان و سایر افراد مرتبط از جمله تولید کننده­ها، فرآوری کننده­ها و تأمین کننده­های مواد گیاهی دارویی، کار بسیار مشکلی است.

با وجود نیاز شدید شرکت­های داروسازی به مواد اولیه گیاهی دارویی با کیفیت بالا، آنها تاکنون نتوانسته­اند کشاورزان، تولید کننده­ها، فرآوری کننده­ها و تأمین کننده­های مواد اولیه گیاهی دارویی را مجبور به رعایت استانداردهای GACP کنند. آموزش کشاورزان و سایر افراد مرتبط در تولید مواد اولیه گیاهی دارویی، یکی از مهمترین ابزارها  برای اجرای این استانداردها و تولید مواد گیاهی دارویی با کیفیت بالا است.

با وجود این استانداردهای GACP اولین گام در جهت اطمینان از کیفیت و سلامت مواد گیاهی دارویی بوده و نقش مهمی نیز در حفظ منابع طبیعی و استفاده و بهره­برداری پایدار از آنها دارد.

جهت رسیدن به این هدف نهایی، لازم است که کلیه کشورها براساس شرایط داخلی خود و براساس استانداردهای GACP اقدام به تهیه دستورالعمل­های لازم نمایند. این مسئله نیاز به فعالیت­های سازمان­های دولتی از جمله وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت و درمان، مراکز تحقیقاتی، وزارت بازرگانی و نیز    سازمان­های غیر دولتی (NGO_s) دارد.

پیش گفتار:

توجه به طب سنتی و به خصوص گیاه درمانی هم در کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه از رشد بالایی در دو دهه اخیر برخوردار بوده است. بازار جهانی و بازارهای ملی گیاهان دارویی به سرعت در حال رشد می­باشند. براساس اطلاعات CBD، فروش محصولات گیاهان دارویی در سال ۲۰۰۰ میلادی در حدود ۶۰ میلیارد دلار ($) بوده است. با توجه به این روند، توجه به امنیت، سلامت و کیفیت مواد گیاهی دارویی، افزایش یافته است. برخی از گزارش­های مربوط به اثرات سوء گیاه درمانی به دلیل استفاده از گونه­های گیاهی نادرست توسط مصرف کننده­ها، آلودگی به گیاهان سمی و دارای اثرات سوء ، مصرف بیش­ از اندازه و استفاده نادرست توسط مصرف کننده­ها بوده است. یکی از مهمترین دلایل دیگر، پایین بودن کیفیت مواد اولیه مورد استفاده بوده است.

سلامت، امنیت و کیفیت مواد گیاهی دارویی به عوامل داخلی (ژنتیکی) و خارجی از قبیل (محیط ، روش­های جمع­ آوری، کشت، برداشت، عملیات پس از برداشت، حمل و نقل، نگهداری و انبارداری)، بستگی دارد. آلودگی به عوامل شیمیایی و میکروبی در هر کدام از مراحل تولید می­تواند منجر به کاهش کیفیت و سلامت مواد شود. گیاهان دارویی جمع­آوری شده از طبیعت می­تواند حاوی سایر گونه­های گیاهی و یا اندام­های آنها باشد.

در جمع ­آوری گیاهان دارویی از طبیعت باید توجه بیشتری به مواردی از قبیل برداشت بی­رویه و حفاظت از گونه­های گیاهی در حال انقراض شود. اثرات نامطلوب کشت و جمع­آوری بر محیط زیست و فرآیندهای اکولوژیکی آن و نیز رفاه جوامع محلی و بومی باید در نظر گرفته شود. جهت غلبه بر مشکلات فوق­الذکر و تأمین سلامت و کیفیت مواد گیاهی دارویی تولیدی، نیاز به ابزارهایی می­باشد تا بتوان از یک تولید پایدار، سودمند و درازمدت گیاهان دارویی با کیفیت بالا، اطمینان حاصل کرد.

در سال­های اخیر بسیاری از کشورها جهت اطمینان از سلامت و کیفیت مواد غذایی مختلف اقدام به تهیه دستورالعمل­های عملیات زراعی بهینه نموده­اند. اما مسئله کنترل عملیات کشت و جمع­آوری گیاهان دارویی که به عنوان مواد اولیه در طب سنتی و نیز کارخانه­های داروسازی مورد استفاده قرار می­گیرند، با وجود اهمیت بیشتر، کمتر مورد توجه قرار گرفته­اند و تنها کشورهای چین، اتحادیه اروپا و ژاپن دستورالعمل­های عملیات بهینه تولید زراعی گیاهان دارویی را (پیوست­های ۱، ۲، ۳) تاکنون تهیه کرده­اند. با توجه به تفاوت نیازها و شرایط در مناطق و کشورهای مختلف، این دستورالعمل­ها نمی­توانند به صورت عام و جهانی مورد استفاده قرار گیرند و باید در هر کشور به صورت جداگانه تهیه شوند.

در نشستی که بر روی روش­های کنترل کیفی و محصولات نهایی گیاهان دارویی در اوتا وا کانادا در سال ۲۰۰۱ میلادی انجام شد، کل فرآیند از مرحله کشت تا تولید محصولات نهایی مورد بررسی قرار گرفت. در این جلسه به سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد شد که اقدام به تهیه و توسعه دستوالعمل­های قابل قبول بین­المللی جهت اطمینان از سلامت و کیفیت گیاهان دارویی و عملیات تولید و جمع­ آوری بهینه نمایند. در این جلسه بیان گردید که تهیه چنین دستورالعمل­هایی به کیفیت و سلامت مواد گیاهی دارویی کمک خواهد نمود.

اهداف:

۱-  کمک به ارزیابی کیفی مواد گیاهی استفاده شده در داروهای گیاهی، جهت افزایش کیفیت، سلامت و کارآیی محصولات نهایی گیاهان دارویی

۲-  کمک به تهیه دستورالعمل­های GACP ملی و محلی و منوگراف­های GACP برای گیاهان دارویی

۳-  کمک و حمایت از کشت و جمع­آوری پایدار گیاهان دارویی با کیفیت مناسب به نحوی که منجر به حفاظت از گیاهان دارویی و رویشگاه­های آنها شود.

 (به پیوست می­باشد)، مورد استفاده قرار گیرند.

همچنین این دستورالعمل­ها باید همراه با دستورالعمل­های تهیه شده FAO/WHO (سازمان خار و بار جهانی سازمان بهداشت جهانی) و کدکس های مواد غذایی (به دلیل اینکه برخی از گیاهان دارویی به عنوان مواد غذایی نیز شناخته شوند)، مورد استفاده قرار گیرند. برخی از این منابع به پیوست آمده است. باید توجه شود که استانداردهای GACP اطلاعات را در رابطه با تولید ارگانیک گیاهان دارویی در اختیار قرار نمی­دهد و سایر دستورالعمل­های ملی، محلی و یا بین­المللی باید مورد استفاده قرار گیرند.

ساختار استاندارد:

این دستورالعمل به ۵ بخش تقسیم شده است:

بخش ۱- مقدمه کلی

بخش ۲و ۳- بررسی عملیات بهینه تولید زراعی و جمع­ آوری گیاهان دارویی

بخش ۴- جنبه­های فنی و تکنیکی عملیات بهینه تولید زراعی و جمع­ آوری گیاهان دارویی

بخش ۵- موضوعات مرتبط

واژه نامه­ای در رابطه با موضوعات مرتبط در بخش (۱) آورده شده است. پنج پیوست شامل نمونه فرم ثبت تولید زراعی گیاهان دارویی (پیوست ۵)،ساختار مدلی برای تهیه مونوگراف عملیات بهینه تولید زراعی گیاهان دارویی خاص (پیوست ۴)  و استانداردهای عملیات بهینه تولید زراعی گیاهان دارویی در چین، آژانس ارزیابی تولیدات گیاهان دارویی اروپا و ژاپن (پیوست­های ۱، ۲، ۳) آورده شده­ اند.