گیاه دارویی روناس

Rubia tinctorum

Common Madder

Rubiaceae

مقدمه و گیاهشناسی
روناس یکی از مهمترین گیاهان رنگی و از قدیمی ترین آنها می باشد و وجود آن به تمدن Indus Valley در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد می رسد. زادگاه و پیدایش این گیاه از خاورمیانه است. زراعت روناس سابقاً در بسیاری از نواحی اروپا و آسیا به منظور بدست آوردن ماده رنگی آلیزارین از ریشه آن معمول بوده است ولی از زمانیکه این ماده به طور سنتزی در صنعت تهیه گردید، پرورش آن در غالب نواحی از رونق افتاد. این گیاه نخستین بار توسط اعراب به اسپانیا و برای دومین بار پس از قرون وسطی توسط اهالی جلفای اصفهان به اروپا برده شد. طبق مدارک موجود یکی از بازرگانان ونیزی که از سال ۹۱۳ هجری قمری مدت هشت سال و نیم در ایران بوده است، می نویسد: ” در این شهر [خوی] رنگ سرخ لاکی به مقدار فراوان می سازند و آن را از ریشه های سرخی فراهم میکنند که در زیر زمین است و با بیل و کلنگ بیرون می آورند و سپس به هرمز میفرستند و از این ریشه ها برای ساختن و به کار بردن رنگ سرخ در غالب نقاط هندوستان بهره می جویند. ریشه خشک شده روناس گاهی به صورت قطعاتی به طول ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر و به قطر ۲ تا ۵ سانتی متر در بازارها یافت می گردد. گونه های این گیاه زیاد و در مناطق مختلف جهان از نظر جنس و رنگ متفاوتند. بهترین و با کیفیت ترین رنگ آن در ترکیه، هلند و فرانسه تولید شده است.
در سال ۱۳۷۵مقدار زیادی بذر روناس از شهرستان اردکان یزد به کشور چین صادر شد و این امر باعث رواج کشت روناس در کشور چین شد. در حال حاضر چین از صادرکنندگان مهم روناس در جهان محسوب می‌شود و این مسئله رکود بیشتر بازار روناس و کاهش شدید صادرات روناس اردکان به کشورهای مختلف را رقم زده است.
شاخساره: این گیاه دارای شاخه های باریک و نازک است که ارتفاع آن به ۶۰ تا ۱۰۰ سانتی متر می رسد. ساقه خشن این گیاه چهارگوش و پوشیده از خارهایی کوچک و قلاب مانندی است که بدان وسیله به تکیه گاه ها ارتباط پیدا می کند این خارها در کناره های برگ و رگبرگ میانی نیز دیده می شوند.
برگ: برگهای آن بیضوی دراز و نوک تیز است و دارای تیغ های ریز و زیاد می باشد. با‌ آنکه به فرم مجتمع و به صورت شش تائی در طول ساقه دیده می شوند ولی بیش از دو تای آنها برگ نیست و بقیه استیپول هایی بظاهر برگ مانند می باشند. اگر برگ را در بین دستها مالش دهیم، دست به رنگ قرمز تند مایل به سیاه در می آید.
گل: دارای ۵ کاسبرگ سبز و ۵ گلبرگ زرد می باشد. در اواخر فصل بهار گلهای آن کوچک، زرد رنگ و مجتمع به صورت چترهای متعدد در محور ساقه و یا در قسمتهای انتهائی آن دیده می شوند.
میوه: میوه های آن عبارتند از دانه های ریز و سیاهی به اندازه خردل که طعم آن شیرین و روی آن پوشش کرکداری فرا گرفته است و چنانچه کهنه شوند، تلخ می گردند.
ریشه: ریشه از نوع راست ساده است. ریشه این گیاه در نواحی شن زار تا عمق یک متری خاک فرو میرود. ریشه روناس از سه بخش تشکیل شده است: ۱) در وسط ریشه، مغز باریکی است که رنگ قرمز دارد. ۲) بخشی که روی مغز قرار دارد، خیلی کلفت تر به نظر می رسد. ۳) پوست که قشر نازکی است و روی ریشه قرار گرفته است رنگ قرمز مایل به قهوه ای دارد.

.

.

.

.

نیازهای اکولوژیکی و پراکنش جغرافیایی
روناس گیاهى است بسیار مقاوم در برابر شورى و گرما که در این مناطق بسیار خوب رشد مى کند. از جمله استان هایى که این گیاه در آنها به صورت خودرو مى روید مى توان به استان هاى یزد، کرمان و کرمانشاه اشاره کرد. اگر چه برخی از کشورهای اروپایى نیز به کشت روناس مى پردازند، اما به دلیل رطوبت بالا و سردى هوای آنها، محصول مرغوبیت چندانى ندارد.

.

کاشت، داشت و برداشت
زمان کشت بذر روناس از نیمه دوم فروردین تا نیمه دوم اردیبهشت ماه بوده و زمان کشت ریشه روناس از شهریور تا اسفند ماه است. پس از اینکه زمین آماده کشت گردید، آبیاری کرده و بعد از گاو رو شدن، بذر را بصورت ردیفی می کارند. بدین ترتیب که روی خطوط منظمی که فاصله آنها حدود ۷۰ سانتی متر است به فاصله ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر با بیل های مخصوصی که نوک باریکی دارند، حفره هایی به عمق ۲ تا ۳ سانتی متر ایجاد می کنند. سپس داخل هر حفره حدود ۲۰ تا ۲۵ عدد بذر می ریزند و با ماسه بادی مخلوط با کود حیوانی رسیده روی آنرا می پوشانند. بدلیل اینکه از هر بذر روناس یک ریشه بوجود می آید، در هر حفره ۲۰ تا ۲۵ عدد بذر می ریزند تا تعداد ریشه بیشتری تولید گردد.
مراقبت از روناس شامل آبیاری، مبارزه با علف های هرز، سله شکنی، خاک دهی پای بوته ها و مبارزه با آفات و بیماریها می باشد.
آبیاری: پس از کاشت، زمین را باید هر ۱۲ روز یکبار آبیاری کرده این عمل باید تا موقع سبز شدن که حدود ۴۰ روز طول می کشد ادامه یابد. در منطقه اردکان استان یزد بعد از سبز شدن به مدت چهل روز آبیاری را قطع می کنند تا ریشه روناس به عمق زمین رفته و طول ریشه که مورد استفاده قرار می گیرد. طویل شود و بعد از گذشت چهل روز مجدداً هر ۱۲ روز یکبار آبیاری را ادامه میدهند. از آذر تا فروردین، ماهی یک بار آبیاری کافی است. ولی در تابستان هر ۱۲ روز یکبار آبیاری در این منطقه (اردکان) ضروری بنظر می رسد. بهترین موقع آبیاری روناس در شب یا صبح زود است که هوا خنک می باشد. این گیاه طبیعتاً به آب شور نیز ناسازگار است.
مبارزه با علفهای هرز و سله شکنی: در تابستان باید عملیات سله شکنی وجین و کنترل علفهای هرز صورت گیرد. خاک دهی پای بوته ها: در پائیز سال اول، خاک مخلوط با کود حیوانی را پای بوته ها می دهند تا ریشه توسعه پیدا کرده و از سرمای زمستان محفوظ بماند. در تابستان سال دوم وقتی گیاه به گل رفت، قسمتهای سبز ساقه و برگ را کف برکرده و به مصرف تغذیه دام می رسانند. در پائیز سال دوم نیز پای بوته ها را مجدداً خاک همراه با کود حیوانی می دهند. در اواخر تابستان سال سوم یا چهارم روناس را کف بر کرده و ریشه ها را در مهر ماه برداشت می کنند.
مبارزه با بیماری ها و آفات: گیاه روناس نسبت به امراض و آفات نسبتاً مقاوم بوده و در بعضی مواقع پوسیدگی ریشه و یا شته در روناس مشاهده گردیده است. برای جلوگیری از پوسیدگی ریشه بهتر است در کشت روناس تناوب زراعی رعایت گردد و در زمینی که این گیاه کاشته شده است برای مدت ۵ تا ۷ سال روناس کشت نگردد. ضمناً بهتر است یکسال قبل از کشت زمین به صورت آیش باقی بماند تا در تابستان آفتاب و نور کافی به زمین برسد. توصیه شده که در خاک های سبک و شنی که زهکش مناسبی دارند کشت شود. جهت مبارزه با شته از سموم فسفره مناسب شته کش و برای جلوگیری از پوسیدگی ریشه نیز از سموم مختلف قارچ کش می توان استفاده نمود.

.

.

.

مواد موثره و فرآوری
مهمترین ترکیبات ریشه روناس عبارتند از: روبیادین، پورپورین، آلیزارین و … . آلیزارین مهمترین ترکیب مورد استفاده در رنگرزی است. مهمترین خاصیت آلیزارین از لحاظ رنگرزی آن است که با اسیدهای فلزات مختلف ترکیب می شود و لاکهای رنگین تولید می کند که در اسیدها و قلیاهای ضعیف حل نمی شوند.

.

.

خواص دارویی و کاربردها
روناس از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است. باز کننده گرفتگی ها در بدن است و اوره خون را پائین می آورد. از کمپرس جوشانده روناس برای رفع بیماریهای پوستی استفاده می شود. گیاه روناس در درمان بیماری سنگ کلیه موثر است و نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که آنتراکوئینون‌های موجود در گیاه روناس برای درمان بیماران مبتلا به سنگ کلیه مفید می باشد.
از ریشه روناس یکى از بادوام ترین رنگ هاى قرمز گیاهى به دست مى آید که در صنعت قالى بافى و گلیم بافى مورد استفاده قرار مى گیرد و در زبان هاى مختلف با رنگ قرمز ارتباط دارد، به طورى که در زبان رومى ها آن را روبیا و در آلمان بدان روت و در یونان اریترورانن گفته مى شود که در همه این زبان ها به معنى قرمز مى باشد.
روناس سائیده شده عموماً جهت رنگ آمیزی پشم وکرک وتهیه رنگ لاکی قالی در ایران به مصرف می‌رسد و برای تثبیت بعضی از رنگهای دیگر که از کاه و پوست انار و گردو به دست می‌آید استفاده می‌شود. برای تهیه ماهی دودی و رنگ آمیزی دیوار منازل و کارگاه‌ها نیز از روناس استفاده می‌شود. با مخلوط کردن گرد روناس با ماسه و آهک نوعی ترکیب قرمز رنگ حاصل می‌شود که برای تزیین دیوار به کار می‌رود. قسمتی از دیوارهای مسجد قدیمی «زردگ» اردکان که از بناهای قرن پنجم هجری قمری و قدیمی ترین مسجد اردکان است با رنگ طلایی روناس روکش شده است که هنوز آثاری از آن باقی است.
مهمترین کاربرد روناس در رنگرزی است و میزان عمر ریشه در آن اهمیت فراوانی دارد. رنگهای قرمز شاداب و متمایل به سرخ از ریشه های چهار و پنج ساله آن به دست می آید و ریشه هفت ساله رنگهای لاکی و ارغوانی و ریشه های سه ساله نارنجی تیره پدید می آورند. جنس روناس نیز در رنگ آن عامل موثری است. از ریشه گونه هایی که در مناطق سردسیری می رویند  لاک پر مایه تری نسبت به مناطق معتدل و گرمسیر به دست می آید و کم کیفیت ترین روناس مربوط به مناطق مرطوب مانند مازندران و آذربایجان می باشد. به همین علت است که رنگ لاکی به دست آمده از روناس آذربایجان و خراسان که مناطق سردسیری هستند با رنگهای بدست آمده از روناس کرمان و فارس که مناطق گرمسیری محسوب می شوند تفاوت بارزی دارد. میزان مواد رنگی در ریشه روناس بستگی به مدت زمانی دارد که ریشه در زیر خاک مانده باشد.

احتیاطات:
روناس ترشح ادرار را زیاد می کند و فشار آنرا بالا می برد، بنابراین ممکن است در اثر استفاده زیاد ایجاد خون در ادرار کند و در این صورت بهتر است که روناس با کتیرا مصرف شود.

.

و ادامه دارد …

.

تصاویر این گیاه

مقالات علمی انگلیسی در مورد این گیاه

مقالات علمی فارسی در مورد این گیاه

.

از خانم مهندس مریم حسینی دانشجوی کارشناسی ارشد باغبانی گرایش گیاهان دارویی دانشگاه بیرجند بابت ارسال این مطلب صمیمانه تشکر و قدردانی می نمایم. این مطلب، چکیده ای از تحقیق کلاسی ایشان در درس کشت و پرورش گیاهان دارویی و معطر بود (نیمسال دوم تحصیلی ۸۹-۱۳۸۸، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی شیروان – دانشگاه فردوسی مشهد).