×

منوی بالا

منوی اصلی

دسترسی سریع

اخبار سایت

آخرین اخبار

امروز : جمعه, ۱۰ فروردین , ۱۴۰۳  .::.  اخبار منتشر شده : 0 خبر

محمد اکبرزاده ، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران

 

چکیده :

در استان مازندران نیز به علت تنوع آب و هوایی و پوشش گیاهی مجموعه گونه های گیاهی متنوعی از گیاهان دارویی، صنعتی، اسانس دار و… را در خود جای داده است. بدیهی است ضرورت نخست در اهمیت دادن به این ذخائر ارزشمند گیاهی شناسایی دقیق گونه های گیاهی موجود در این عرصه و تهیه فهرست فلورستیک از آنها می باشد تا زمینه تحقیقات بیشتری در ارتباط با شناسایی ترکیبات شیمیایی را هموارتر نماید. بدیهی است تحقق چنین امری در گرو شناسایی گیاهان دارویی استان است.

در راستای این تحقیق، کلیه گونه های گیاهی پس از جمع آوری ، شناسایی، سپس نام علمی گونه، نام فارسی، زیستگاه، پراکنش جغرافیایی ، اندامهای مورد استفاده، ترکیبات شیمیایی بارز و نحوه استفاده محلی و سنتی مشخص و همچنین کشت وکار آنها در مناطق ییلاقی مورد ارزیابی قرار گرفته است .

براساس نتایج بدست آمده نزدیک به ۲۰۰۰ گونه گیاهی در این استان شناسایی و از این تعداد گونه های گیاهی در حدود ۵۰-۶۰ گونه جزو گونه های دارویی بسیار باارزش می باشند. همچنین براساس نتایج بدست آمده در حدود ۷۵ گونه جزو گیاهان اسانس دار و معطر بوده که مهمترین مواد موثره گیاهی درآنها شناسایی شده است که شامل گونه های: انواع آویشن، انواع مریم گلی، انواع گوش بره، کاکوتی، مریم نخودی،کلپوره، انواع موره، انواع فراسیون، بادرنجیویه و… می باشند.

همچنین براساس نتایج بدست آمده از کشت و کار ۷ گونه دارویی به نامهای سنبل الطیب، بادرنجبویه، کاسنی، آویشن، هوفاریقون، گل گاوزبان ایرانی، گل همیشه بهار در سطحی معادل ۳ هکتار در منطقه بلده نور، گونه های سنبل الطیب با عملکرد ۸/۱ تن در هکتار وزن خشک، گونه بادرنجبویه با ۴ تن در هکتار، گل گاو زبان ایرانی با ۶/۰ تن در هکتار، گل همیشه بهار با ۵/۱ تن در هکتار و آویشن با ۸/۰ تن در هکتار از گونه های موفقی در منطقه بودند.

 

مقدمه :

بطور کلی موجودات زنده اعم از گیاه ، حیوان و یا میکروارگانیزمها را می توان بعنوان یک آزمایشگاه بیوسنتز در نظر گرفت که نه فقط موجب ساختن یک سری ترکیبات شیمیایی مثل کربوهیدرات ‌‍، پروتئین می شوند بلکه بعنوان ماده غذایی مورد مصرف انسان و حیوان قرار گرفته و از متابولیسم مواد اولیه بوجود می آیند و همچنین قادر به ساختن یکسری مواد دیگر از قبیل آلکالوئید ، گلیکوزید ، تانن ، اسانس و غیره نیز می باشند که دارای آثار فیزیولوژیکی و اختصاصات درمانی می باشند و در اثر فعل و انفعالات ثانوی ساخته می شوند به طور کلی به آن دسته از ترکیباتی که دارای اثرات درمانی می باشند مواد متشکله فعال  می نامند .

استفاده از گیاهان در درمان بیماریها سابقه بسیار طولانی  دارد و در بین ملل مختلف مصر باستان ، چینیها و یونان باستان دارای سوابق زیاد در استفاده از گیاهان دارویی می باشند . تا حدود نیم قرن پیش گیاهان یکی از اساسی ترین منابع تولید دارو بودند و پس از آن با پیشرفت شیمی آلی و تلاش در جهت سنتز مولکولهای پیچیده دارویی ، بیشتر مواد دارویی به طور مصنوعی تهیه گردید ، اما در چند دهه اخیر با مشاهده اثرات جانبی داروهای سنتزی بازگشت به مصرف گیاهان دارویی که به دست فراموشی سپرده شده بود ، دوباره فعال شد به طوری که قرن بیست و یکم را می توان قرن استفاده و مطالعه گیاهان دارویی نام نهاد از طرفی آمار ارائه شده از سوی کشورهای تولید کننده و مصرف کننده حاکی از افزایش قابل توجه مصرف گیاهان دارویی است که این امر در حال حاضر موجب نابودی گیاهان دارویی شده است .

کشور ایران از لحاظ آب و هوایی ، موقعیت جغرافیایی ، تنوع گیاهی فراوان در زمینه رشد گیاهان دارویی ، یکی از بهترین مناطق جهان جهت تولید گیاهان دارویی محسوب می شود ، اما استفاده صحیح از گیاهان دارویی مشروط بر وجود اطلاعات دقیق علمی است .

 

مواد و روشها :

مواد :

استان مازندران به علت تنوع آب و هوایی و اقلیمی و پوشش گیاهی ( وجود بیش از ۱۲۰۰۰۰۰ هکتار مرتع و بیش از ۸۰۰۰۰۰ هکتار جنگل ) مجموعه گونه های گیاهی متنوعی از گیاهان دارویی ، صنعتی اسانس دارو . . . را در خود جای داده است . به طوری که طبق تحقیقات انجام گرفته در حدود ۱۸۰۰ – ۲۰۰۰ گونه گیاهی در این استان شناسایی شده که این گونه ها در اراضی ساحلی و دشت ، اراضی جنگلی پایین بند ، میان بند و بالا بند و مراتع ییلاقی وجود دارند . میزان بارندگی از ۲۷۰ میلی متر تا نزدیک به ۱۱۰۰ میلی متر متغیر می باشد . اقلیمهای موجود در این استان شامل : مناطق مرطوب ، نیمه مرطوب ، نیمه خشک ، مدیترانه ای  سرد و فرا سرد می باشد .

روشها :

در راستای این تحقیق ، ابتدا با مشخص شدن محدوده حوزه های آبخیز موجود در منطقه برروی نقشه های توبوگرافی و با پیمایشهای میدانی ، عملیات جمع آوری گونه های دارویی در هریک از حوزه های مورد مطالعه انجام گرفت . در این تحقیق همچنین تعیین محل پراکنش گونه های دارویی و بررسی خصوصیات رویشگاهی گونه ها ، شناسایی گونه های گیاهی اسانس دار و تعیین میزان و نوع مواد موثره ، اندام مورد مصرف گونه های دارویی ، استفاده سنتی از گونه ها دردرمان بیماریهایی نظیر درماتولوژی ، روماتولوژی ، سرطا ن ، و… همچنین در نهایت گونه های آویشن ، سنبل الطیب ، کاسنی ، گل گاوزبان ایرانی ، بادرنجبویه ، گل همیشه بهار ، علف راعی در قالب طرح بررسی سازگاری و عملکرد تولید در منطقه بلده نور کشت گردیده که در نتایج به آن پرداخته شده است .

 

نتایج :

 با توجه گستردگی کار وتحقیقات متعدد بعمل آمده در زمینه پتانسیل استان در زمینه گیاهان داروئی وکشت و کار آنها نتایج در چند بند ارائه میگردد :

 ۱ – بر اساس نتایج بدست آمده نزدیک به ۱۸۰۰ – ۲۰۰۰ گونه گیاهی در استان شناسایی شده و با توجه به تعداد کل گونه های گیاهی شناسایی شده در ایران که در حدود ۸۰۰۰ – ۷۵۰۰۰ گونه می باشد تقریباً  کل گونه های گیاهی در مازندران وجود دارند . از این تعداد گونه های گیاهی تقریباً ۳۰۰ گونه در نواحی جنگلی اعم از گونه های درختی و درختچه ای ، بوته ای و علفی می باشد . همچنین نزدیک به ۲۵۰ گونه در اراضی ساحلی و دشت استان وجود داشته و بقیه در نواحی مرتعی و ییلاقی استان مازندران وجود دارند . لازم به ذکر است عمدتاً گیاهان موجود در مراتع ییلاقی استان با توجه به شرایط خاص آب و هوایی دارای ارزش دارویی ویژه ای بوده و به لحاظ میزان مواد موثره در حد بسیار بالایی می باشند با توجه به بررسیهای بعمل آمده از این تعداد گونه های گیاهی شناسایی شده نزدیک به ۵۰-۶۰ گونه دارای ارزش اقتصادی بالایی می باشند .

۲ –  براساس بررسیهای بعمل آمده ۵۲ گونه دارویی از ۲۴ خانواده و ۵۰ جنس در استان به عنوان گونه های موثر در درمان سرطان شناسایی گردیده که. تعدادی از این گونه ها درصد حضورنستباٌ بالایی دراستان دارند که شامل گونه های : بومادران ، افسنطین، موره، شابیزک، زرشک، کاسنی، دم اسب، رازیانه ، شیرین بیان، علف راعی، فراسیون، علف چشمه، مرزنگوش، بارهنگ، انیسون، ماریتیغال، کلپوره، آویشن، گزنه، بنفشه، دارواش، علف ماهور، دم شیر و…. می باشد. گونه های فوق علاوه برمصارف مذکور در درمان بیماری های مختلف بکار گرفته می شوند، نظیر : دم کرده برگهای گزنه و سرشاخه های دم شیر برای تقویت قلب و درمان کم خوابی، بنفشه معطر برای تسکین سرفه، گونه های مختلف نعناع  برای تسکین اعصاب، درمان کم خوابی ، شیرین بیان برای درمان برونشیت، آویشن برای درمان سیاه سرفه و آسم واز مرزنگوش به عنوان ضد یرقان و ضدسرفه استفاده می شود.

۳ – بر اساس تحقیقات بعمل آمده ۵۸ گونه اسانس دار از ۶ خانواده و ۳۳ جنس گیاهی شناسایی شده است . از این تعداد گونه های گیاهی ۳۸ گونه از خانواده نعنائیان ، ۸ گونه از خانواده مرکبان ، ۴ گونه از خانواده چتریان ، ۳ گونه از خانواده گل میمون و ۱ گونه از خانواده سیب زمینی می باشد. این گونه ها عمدتاٌ در نواحی مرتعی استان و بقیه در نواحی جنگلی و اراضی پائین دست استان پراکنش دارند. تعدادی از گونه ها نظیر: انواع آویشن، چای کوهی ، انار ریجه، زولنگ، با درنجبویه پرپر، رازیانه، گل گاوزبان ایرانی، کاکوتی، انواع نعنا و پونه در حد بسیار وسیع توسط روستائیان مصرف می شوند. تعدادی از گونه ها هم به عنوان ضد اسپاسم و گرفتگی عضلانی و درمان زخم ها و همچنین تعدادی از گونه ها در درمان بیماریهای گوارشی و دستگاه تنفسی و رفع سرماخوردگی بکار گرفته می شوند. همچنین با مراجعه به منابع معتبر طب سنتی از این گونه ها علاوه بر مصارف دارویی و درمانی در فرآورده های آرایشی و بهداشتی ، تهیه لوسیونهای پوستی  و در صنایع غذایی نظیر: نوشابه سازی و شکلات سازی و شیرینی  سازی بکار گرفته می شوند.

۴ –  براساس نتایج بدست آمده ۵۲ گونه از ۴۷ جنس و ۳۸ خانواده گیاهی جهت درمان بیماریهای درماتولوژی و ۵۴ گونه از ۵۲ جنس و ۳۷ خانواده گیاهی جهت درمان بیماریهای روماتولوژی در این استان شناسایی گردیده است. مهمترین گونه هایی که در درمان بیماریهای درماتولوژی در طب سنتی کاربرد وسیعی دارند شامل گونه های : سرو کوهی ، شاه تره ، زولنگ، بارهنگ، ترشک، گردو، دارواش، عناب، گزنه ، دم اسب، آقطی ، زیتون ، بنفشه ، شنگ، ترشک می باشند که در موارد رفع خارش، جلوگیری از ریزش مو، معالجه کچلی ، جرب، دمل، آبسه و تب خال از آنها استفاده بعمل می آید. همچنین گونه هایی که در درمان بیماریهای روماتولوژی مورد استفاده قرار می گیرند شامل : گونه های بابونه ، رازک، مورد، ترشک، دم اسب، سرخدار، ازگیل وحشی ، پلهم، پونه، بابا آدم ، علف راعی، بید، زیتون، بنگ دانه ، زبان گنجشک و رازک می باشد که در موارد تسکین دردهای روماتیسمی ، سیاتیک ، مفاصل و … بکار گرفته می شوند.

 ۵ –  نتایج تحقیقات و بررسی بعمل آمده در زمینه کشت و کار گیاهان داروئی در منطقه بلده نور :

نام فارسی : بادرنجبویه

نام علمی : Melissa officinalis  

نام تیره : Labiatae

تیپ رشد : علفی چند ساله

تراکم گیاهی : ۵۵ هزار بوته در هکتار

میزان بذر مورد نیاز کاشت : ۱-۵/۰ کیلوگرم در هکتار

روش کاشت : بذر – قلمه و تقسیم ریشه با فاصله ۶۰ × ۳۰ سانتی متر

میزان آبیاری : مناسب در شرایط بارندگی ۶۵۰ میلی متر – فواصل زمانی ۱۵-۱۲ روز یکبار در بارندگی کمتر از مقدار فوق

زمان کاشت : اواخر اردیبهشت

خاک مناسب : لومی و حاصلخیز با زهکش خوب

PH مناسب : ۵/۷ – ۵

نور مناسب : آفتاب کامل و یا کمی سایه

زمان برداشت : اوایل خرداد – اواسط

اندام مورد استفاده : برگها و سرشاخه های جوان

عملکرد خشک شده گیاه : ۴ – ۲ تن در هکتار ( در این منطقه ۴ تن در هکتار )

قیمت : کیلویی ۶۰۰۰ تومان

خواص درمانی : مقوی قلب ، درمان طپش قلب ، رفع سر دردهای عصبی و سرگیجه

موارد استفاده : دارویی ، آرایشی و غذایی

اشکال دارویی : اسانس ، قرص ، طعم دهنده غذا و شربت

 

نام فارسی : هوفاریقون – علف راعی

نام علمی : Hypericuperforatum   

نام تیره : Hypericaceae

تراکم گیاهی : ۸۳۰۰۰ بوته در هکتار

میزان بذر مورد نیاز : ۹۰۰ گرم در هکتار

روش کاشت : نشا کاری ( خزانه در هوای آزاد )

میزان آبیاری : نیاز به آبیاری کامل دارد

زمان کاشت : مهرماه

خاک مناسب : متوسط تا ضعیف  

PH مناسب : اسیدی  

نور مناسب : آفتاب کامل تا قسمتی سایه

زمان برداشت : تابستان

اندام مورد استفاده : تمام پیکر رویشی  

عملکرد خشک شده گیاه : ۳ -۵/۲  تن در هکتار

قیمت : کیلویی ۶۰۰۰ تومان

خواص درمانی : التیام بخش – کرم کش – ضد افسردگی – مسکن سرفه

اندام موارد استفاده : تمام پیکر رویشی  

اشکال دارویی : دم کرده ، شربت ، قطره ، روغن

 

نام فارسی : آویشن

نام علمی : Thymus  vulgaris

نام تیره : Labiatae

تیپ رشد : خشبی چند ساله

تراکم گیاهی : ۱۵۰۰۰۰ بوته در هکتار

میزان بذر مورد نیاز کاشت : ۶-۵ کیلوگرم در هکتار

روش کاشت : بذر –  تقسیم بوته

میزان آبیاری : ۲۵ میلی متر در هفته 

خاک مناسب : سبک ، خشک ، زهکش خوب 

PH مناسب : ۸-۵/۴

نور مناسب : آفتاب کامل

زمان برداشت : اواسط بهار در زمان گلدهی 

اندام مورد استفاده : پیکر رویشی بویژه سرشاخه گلدار 

عملکرد خشک شده گیاه : ۴ – ۲ تن  پیکر رویشی خشک ( در منطقه ۸۰۰ کیلوگرم در هکتار  )

قیمت : کیلویی  ۴۵۰۰ تومان

خواص درمانی : مسکن ، ضد سرفه ، مقوی معده ،درمان سیاه سرفه

موارد استفاده : دارویی ، غذایی ، صنعتی 

اشکال دارویی : قطره ، شربت ، قرص ، پودر

 

نام فارسی : کاسنی

نام علمی : Cichorium  intybus

نام تیره : Compositae

تیپ رشد : گیاه علفی ، پایا

تراکم گیاهی : ۱۵۰۰۰۰ بوته در هکتار

میزان بذر مورد نیاز کاشت : ۴ کیلوگرم در هکتار

روش کاشت : بذر – نشاکاری

میزان آبیاری : به کم آبی مقاوم است

خاک مناسب : با بافت شنی لومی با رطوبت کافی  

PH مناسب : ۶ – ۶/۵

نور مناسب : آفتابی یا کمی سایه

زمان برداشت : ریشه ماه مهر و آبان و برگ ها در مرداد ماه  

اندام مورد استفاده : ریشه و برگ و گل  

عملکرد خشک شده گیاه : ۱۰ تن ریشه تازه و ۲ تن برگ در هکتار

قیمت : برگ و گل : ۲۰۰۰ تومان – ریشه : ۳۰۰۰ تومان

خواص درمانی ریشه : مدر – تب بر – صفرا آور – گل : ملین و افزاینده صفرا

موارد استفاده : دارویی

اشکال دارویی : اسانس ، قرص ، پودر

 

نام فارسی : همیشه بهار

نام علمی : Calendula  officicinalis   

نام تیره : Compositae

نحوه تکثیر : بذر

میزان بذر مورد نیاز کاشت : ۷ – ۵ کیلوگرم در هکتار

فواصل کاشت : ۴۰ – ۱۰ سانتی متر

دور آبیاری : ۱۰ – ۷ روز

نور مناسب : آفتابی و کمی سایه

زمان کاشت : اوایل بهار

 خاک مناسب : خاک مناسب با رطوبت متوسط  

PH مناسب : ۷ – ۶

زمان برداشت : از اواسط بهار شروع می شود  

اندام مورد استفاده : گل  

عملکرد خشک شده گیاه : ۲ – ۱ تن در هکتار

قیمت : ۶۰۰۰ تومان

خواص درمانی : درمان التهاب ، معده و به صورت موضعی در درمان التهابهای پوستی، اگزما و خشکی پوست مصرف می شود

 

نام فارسی : سنبل الطیب

نام علمی : Valeriana  officinalis   

نام تیره : Valerianaceae

نحوه تکثیر : بذر و تقسیم بوته

میزان بذر مورد نیاز کاشت : ۷۰۰ – ۵۰۰ گرم 

فواصل کاشت : ۵۰ – ۲۰ سانتی متر

دور آبیاری : به آب زیاد نیاز دارد – به فواصل زمانی : ۱۰ – ۷ نیاز دارد

زمان مناسب برای کاشت : کاشت پاییزه

بافت خاک مناسب : خاک  لومی و غنی یا رطوبت مناسب

PH مناسب : ۵/۷ – ۵/۶

اندام مورد استفاده : ریشه و ریزوم گیاه

زمان برداشت : اواخر فصل پاییز سال بعد از کاشت

عملکرد خشک شده گیاه : ۴ – ۲ تن در هکتار ( ۸/۱ تن در هکتار منطقه)

قیمت : کیلویی ۱۸۰۰۰ تومان

خواص درمانی : آرام بخش ، خواب آور ، ضد اسپاسم 

نور مناسب : آفتابی کامل و به نواحی معتدل و سرد سازگار است

    ۶ –  نتایج بررسی تعیین میزان و نوع  مواد موثره موجود در آنها :

 

نام فارسی : مریم گلی

نام علمی : Salvia  multicaulis

نام خانواده : Labiatae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۵۰ عدد

 

مهمترین مواد موثره :

α – pinene            ۷٫۵%

۱ , ۸ – cineole       ۱۰٫۷ %

Camphor              ۱۱%

Borneol                ۸٫۶%

 

نام فارسی : نعناع چمنی

نام علمی : Prunella  vulgaris

نام خانواده : Labiatae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۳۲ عدد

مهمترین مواد موثره :

Selin – ۱۱ – en – ۴ – α – ۰۱            ۱۴٫۹%

۱ , ۱۰ – di – epi – cubenol              ۸%

Cis – Eudesma – ۶ , ۱۱ – diene      ۹٫۴%

 

نام فارسی : نعناع زیبا

نام علمی : Calamintha  officinalis

نام خانواده : Labiatae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۴۰ عدد

مهمترین مواد موثره موجود در گیاه :

B – Bisabolene           ۹٫۹ %

Germacrene  D           ۷٫۶%

B – Bourbonene         ۷٫۴%

 

نام فارسی : مریم نخودی باتلاقی

نام علمی : Teucrium  scordium  

نام خانواده : Labiatae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۵۶ عدد

مهمترین مواد موثره :

B – Caryophyllene          ۲۲٫۸%

B-Farnescene                 ۱۰٫۴%

 

نام فارسی : اوجی – پونه آبی

نام علمی : Menthe aquatica 

نام خانواده : Labiatae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۲۹ عدد

مهمترین مواد موثره :

۱,۸ – Cineole           ۲۷٫۲%

Menthafuran            ۲۳٫۲%

B-caryophyllen        ۱۲٫۸%

 

نام فارسی : آویشن

نام علمی : ۱-Thymus kotschyanus                  ۲-Th.pubescens            

نام خانواده : Labiatae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۲-۲۲ ، ۲۱-۱

مهمترین مواد موثره :

                 Thymus kotschyanus        Thymus pubescens

Carvacrol                ۵٫۵%                              ۳۲٫۱ %

Thymol                   ۱۴٫۹ %                            ۱۹٫۱ %

Pulegone                 ۱۸٫۷%                                 –

α – terpineol             –                                     ۱۴٫۶%

isomenthone           ۱۷٫۸%                               ۲۳٫۲%

 

نام فارسی : افسنطین – درمنه 

نام علمی : Artemisia  absinthium                           Ar.scoparia               

نام خانواده : Compositae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۱۳  – ۱۴

مهمترین مواد موثره :

                   Artemisia  absinthium       Ar.scoparia  

۱,۸ – cineol                 –                            ۲۷٫۸%

B- thujone                  ۳۵٫۱%                         –

Camphor                    –                             ۳۷٫۹%

Borneol                       –                             ۲۱٫۱%

p-cymene                  ۱۶٫۵%                       ۰٫۶%

 

نام علمی : Eupatorium  canabinum   

نام خانواده : Compositae

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۴۷ عدد

مهمترین مواد موثره :

α – terpineol                  ۱۷٫۸%*

Thymol   methyl ether     ۵٫۲%

Germacrene                   ۹٫۱%*

نام فارسی : سنبله ای – صور اسرافیل

نام علمی :   Stachys  byzanthina     St.inflata     – St.lavanduli folia    St. laxa

نام خانواده : Labiatae  

تعداد مواد موثره موجود در گیاه : ۳۵ – ۶۳ – ۴۸ – ۶۱

مهمترین مواد موثره :

                             ۱             ۲             ۳             ۴

Piperitenone          ۹٫۹%       ۰٫۵%        –             –

Germacrened        ۴٫۹%      ۸٫۹%         –            ۱۷٫۱%

α – pinene             ۴٫۵%      ۵٫۸%       ۷٫۹%       ۵٫۹%

منابع مورد استفاده :

۱٫  اکبرزاده ، محمد . ۱۳۸۱ . گیاهان دارویی از خانواده نعنائیان در منطقه واز مازندران ، فصلنامه علمی – پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران.

۲٫  اکبرزاده ، محمد. ۱۳۸۰ . معرفی گیاهان دارویی منطقه ییلاقی شرق مازندران، فصلنامه علمی – پژوهشی تحقیقات مراتع و بیابان ایران.

۳٫ امیدبیکی، رضا. ۱۳۸۴٫ تولید و فراوری گیاهان دارویی ، جلد ۲و۳٫انتشارات استان قدس رضوی

۴٫ صمصام شریعت، هادی ،  ۱۳۸۲٫پرورش و تکثیر گیاهان دارویی . انتشارات مانی.

  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.