۱ – نکات لازم در بهره برداری گیاهان دارویی

  تعداد گیاهانی که امروزه به عنوان گیاه دارویی مورد استفاده قرار می گیرد بسیار زیاد است ولی تنها عده ای از این گیاهان در فارماکوپه ها وکتب دارویی به عنوان گونه دارویی یا افیسینال ( officinal) قلمداد می شود و در بین این تعداد تنها گیاهانی که دارای اثر درمانی مهم هستند و یا مواد مؤثره خاصی دارند به علت مصارف زیادی که دارند بطور انبوه پرورش داده می شوند.پرورش گونه های دیگر از این گیاهان که دارویی نیستند، چون در طب عوام مورد توجه است معمول می‌باشد .

بهره برداری از گیاهان دارویی خودرو و همچنین پرورش آنها بایستی متناسب با میزان احتیاجات سالانه یک ناحیه صورت گیرد، زیرا اگر بیش ازحد مورد نیاز بهره برداری یا کشت شود، باعث می شود به علت عدم مصرف در انبارها باقی بماند و در نتیجه غالب آنها که حاوی اسانس می باشند، خواص درمانی خود را به خاطر از دست دادن اسانس از دست می دهند و تنها مخارج بیهوده ای صرف تهیه آنها می‌گردد.

 بطور کلی در بهره برداری از گیاهان خودرو این نکات باید مورد توجه قرار گیرد :

 الف ـ مطابق قوانین حفظ محیط زیست از هر گونه گیاهی باید در هر منطقه تعداد قابل ملاحظه و مشخصی موجود باشد. یعنی اگر تعداد پایه های یک گیاه در ناحیه ای کم باشد با جمع آوری آن جز زیان نتیجه ای حاصل نخواهد شد و از گسترش آن جلوگیری خواهد شد.

ب ـ اگر مکان وسیع و مجهزی برای خشک کردن گیاهان دارویی موجود نباشد هرگز نباید اقدام به جمع آوری مقدار زیادی از گیاهان گردد زیرا همیشه بعد از جمع آوری باید مقدمات خشک کردن فراهم شود تا حداکثر استفاده را از گیاهان به عمل آورد .

 ۲ – بررسی و مطالعه گیاهان منطقه بهره برداری

 منظور از بررسی گیاهان یک منطقه این نیست که تمامی گونه های گیاهی موجود در آن ناحیه مورد مطالعه قرار بگیرد زیرا این عمل مستلزم وقت زیاد و دانش گیاهشناسی است که تنها از عهده عده محدودی از گیاهشناسان مجرب برمی آید. بنابراین اطلاعات گیاهشناسی متخصصین مذکور باید در حدی باشد که تشخیص انواع دارویی از غیر دارویی برای آنها میسر باشد. در غیر اینصورت ممکن است به جای جمع آوری یک گونه دارویی گونه مشابه آن که فاقد اثر درمانی است یا حتی حاوی مواد سمی است جمع آوری شود.

 جمع آوری در طبیعت

  جمع آوری گیاهان دارویی در رویشگاه طبیعی آنها جهت بدست آوردن مواد اولیه به نظر کاری آسان می آید.اما در واقع این کار نیاز به شناخت و تجربه دارد. اگر شخصی که می خواهد این نوع گیاهان را جمع آوری کند تحربه ای در این کار نداشته باشد،خیلی آسان دو نوع گیاه شبیه به یکدیگر را با هم اشتباه نموده و نوعی را که اصلا ربطی به گیاه دارویی مورد نظرندارد به خانه می آورد که می تواند مضر و یا حتی سمی باشد. بنابراین نه تنها شناسایی دقیق گیاهی که در جستجوی آن هستیم لازم است،بلکه آشنایی با محل رویش،نیازها و شرایط اکولوژیک آن نیز از ضروریات بشمار می رود.

برخی از گیاهان در محل های بسیار خاصی می رویند و به بعضی دیگر از گیاهان متکی هستند و یا در خاک بخصوصی رشد می کنند.در این میان گیاهانی وجود دارند که در اطراف روستاها،مناطق جنگلی،ساحلی،باتلاقی،کوهستانی،خشکی پسند،سایه پسند،گیاهان هرز،مزارع،جلگه ای،باغ ها و … رشد می کنند. از سوی دیگر همه ی گیاهان ترجیح می دهند که همراه و در میان دیگر گیاهانی که دارای نیازهای مشابه هستند برویند.ضمنا برخی از گیاهان نیز کمیاب بوده و باید تحت حفاظت قرار بگیرند.

حضورو وجود یک گیاه در طبیعت بستگی به شرایط و عوامل خاصی از نقطه نظر درجه ی حرارت،میزان نزولات،نور و روشنایی،آب و مواد غذایی،ارتفاع از سطح دریا و غیره دارد.دخالت انسان در طبیعت از قبیل کود پاشی،زراعت،برداشت علوفه،مصرف سموم علف کش یا حشره کشهای مختلف از عواملی هستند که رشد این قبیل گیاهان را محدود می کند. حتی گاهی بر اثر این دخالتها برخی گیاهان بصورت جبران ناپذیری در موطن خویش از بین می روند.بنابراین برداشت و چیدن گیاهان دارویی در طبیعت نیازمند به داشتن اطلاعات کافی برای شناخت گیاهان،رویشگاه و نیز بیولوژی آنها که مشخص کننده بهترین وقت برداشت آنهاست. به غیر از گیاهان سالم نباید گیاه دیگری را چید.گیاه نبایستی هیچگونه خرابی یا بریدگی داشته باشد وباید بخوبی رشد نموده و در آغاز فصل خشک شدن،چیده شود.جمع آوری باید گونه به گونه صورت بگیرد و هر گونه در سبد یا ظرفهای کاغذی جداگانه جمع آوری شود.سپس آنها را عمل آورده و هر چه سریعتر قبل از پلاسیده شدن خشک شوند.

نکات فنی در جمع آوری و محصول برداری گیاهان دارویی

  مواد متشکل اندامهای یک گیاه بسیار متفاوت است و تنها قسمتهای بخصوص از گیاه برای تهیه دارو مورد استفاده قرار می گیرد باید توجه داشت که میزان مواد موثر در اندامهای گیاه ثابت نیست و متناسب با کیفیت رشد گیاه تغییر می کند… عوامل مهمی در میزان مواد موثره وجمع آوری اندام دارویی موثر است به عنوان مثال :

 زمان جمع آوری 

جمع آوری گیاهان دارویی در زمانی که گیاه دارای حداکثر میزان مواد موثره است باید انجام  گیرد زیرا میزان مواد موثره گیاه در طول سال وحتی در ساعات یک روز متغیر است. به عنوان مثال کورم سورنجان در پاییز فاقد مواد تخل و عادی از کلشی سین است ودر عوض  دارای مقادیر زیادی نشاسته می باشد در صورتی که در فصل بهار و اوایل تابستان کورم گیاه  دارای مزه تلخ و حداکثر مقدار ماده موثره کلشی سین بوده و جهت رفع نقرس جمع آوری می  شود و یا در گیاه بدرالنبج میزان آلکالوئید آن در فصل زمستان کمتر از تابستان می باشد. و میوه  شوکرانی که دارای ۳ درصد آلکالوئید کافئین می باشد که در هنگام رسیدن میوه مقدار آن به  یک درصد می رسد.

 اهمیت ساعات مختلف روز در امر جمع آوری گیاه

 می توان برگهای گل انگشتانه را در نظرگرفت مقدار گلیکوزید آن در بعد از ظهر بیشتر از صبح می باشد و یا برگهای بید که میزان گلیکوزیدهای آن در روز بیشتر از ساعات شب میباشد . مثال قابل توجه دیگر در مورد خانواده سیب زمینی است که میزان آلکالوئیدهای آن در هنگام صبح بیشتر از بعدازظهر است. 

نکته:

مهم در مورد گیاهان اسانس دار این است که بر داشت آنها باید در صبح زود انجام گیرد یعنی درست در زمانی که خورشید از روی برگها ، شبنم ها را خشک می کند چون این زمان میزان اسانس بالا می باشد. در صورتیکه در طی روز براثر نور خورشید واکنش ها شیمیایی در گیاه انجام میگیرد و مقدار اسانس کم خواهد بود.علاوه بر این باید سعی شود که محصول برداری دریک روز صاف انجام گیرد