کاربردهای پرتوتابی در صنعت فرآوری گیاهان دارویی 

محمّدتقی عبادی
.

دریافت متن کامل مقاله

. 

چکیده
پرتوتابی عبارت است از تحت تأثیر قرار دادن محصول با تشعشع های یونیزه کننده همچون اشعه گاما (منتشر شده از کبالت ۶۰ یا سزیم ۱۳۷). تحقیقات پژوهشگران سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO)، سازمان بهداشت جهانی (WHO) و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در سه دهه گذشته، نشان داده است که پرتوتابی تا شدت ۱۰ کیلو گری هیچگونه سمیتی در محصولات کشاورزی ایجاد نمی کند ولی شدت های بالاتر تنها در موارد خاصی قابل استفاده است. امروزه پرتوتابی به عنوان یک روش ایمن توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای برخی از محصولات کشاورزی تایید شده و کاربرد گسترده ای در جهان پیدا کرده است و با اصطلاح “اتم هایی برای صلح و سلامتی” شناخته می‌شود. در این مقاله مروری ابتدا به معرفی این تکنیک و حدمجاز کاربرد آن در محصولات مختلف کشاورزی پرداخته می شود و سپس با بیان کاربردهای گسترده آن بخصوص در ضدعفونی کردن گیاهان دارویی و ادویه ای، به تاثیرات پرتوتابی در مواد موثره آنها نیز اشاره خواهد شد.
کلمات کلیدی: گیاهان دارویی و ادویه ای، پرتوتابی، ضدعفونی کردن، فرآوری

پیشینه کاربرد پرتوتابی
استفاده از پرتوتابی به عنوان یک روش تمیز و بدون اثرات نامطلوب بر روی خصوصیات کیفی مواد غذایی در آمریکا و بیش از ۲۰ کشور دیگر از جمله آرژانتین، بلژیک، برزیل، کانادا، چین، دانمارک، فنلاند، فرانسه، مجارستان، اندونزی، فلسطین اشغالی، مکزیک، هلند، نروژ، کره جنوبی، آفریقای جنوبی و انگلستان در ابعاد تجاری مرسوم است(Anonymous, 1999, Sadecka, 2007) . مدت ها قبل، استفاده از گاز اکسید اتیلن برای ضدعفونی کردن محصولات غذایی متداول بود ولی از سال ۱۹۹۱ این روش توسط اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورهای دیگر ممنوع گردید. تحقیقات گسترده ای در رابطه با بی خطر بودن مواد غذایی پرتوتابی شده انجام گردیده است و تمام آن‌ها نشان داده اند که مواد غذایی پرتوتابی شده در طی عملیات گوارش بدن به ترکیبات سمی و خطرناک تبدیل نمی شوند. با وجود اثرات مفید استفاده از پرتوتابی بر محصولات کشاورزی، هنوز مخالفت هایی با کاربرد آن در جامعه جهانی وجود دارد. البته تاریخ نشان داده است که همواره انسان با تغییرات بزرگ در ابتدا مخالفت کرده و سپس پذیرفته است مانند پاستوریزه کردن شیر (Farkas, 2006, Sadecka, 2007). در طی سال های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۲، نمایندگان سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، سازمان بهداشت جهانی (WHO) و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) با راه اندازی یک پروژه بین المللی در زمینه پرتوتابی مواد غذایی به بررسی این موضوع پرداختند. در گزارش نهایی آنان آمده است: “پرتوتابی تا شدت ۱۰ کیلو گری هیچگونه سمیتی در غذاها ایجاد نمی کند ولی شدت های بالاتر تنها در موارد خاصی قابل استفاده است”. در سال های ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۴ گروه مطالعاتی دیگری تحت سازمان های بین المللی ذکر شده مجددا تشکیل شد تا دستورالعمل هایی را برای استفاده از پرتوتابی در مواد غذایی تدوین کند و حاصل تلاش های آنان، مجموعه ای با عنوان ((IAEA-TECDOC)) است (Farkas and Mohácsi-Farkas, 2011).

حد مجاز پرتوتابی مواد غذایی
عموماً شدت پرتودهی ممکن است به صورت کم (کمتر از ۳ کیلو گری)، متوسط (بین ۳ و ۱۰ کیلو گری) یا بالا (بیشتر از ۱۰ کیلو گری) طبقه بندی شود. شدت اشعه گاما برای کاربردهای مختلف، متفاوت است. مثلاً جهت حذف آفات ۲/۰ تا ۸/۰ کیلو گری، جلوگیری از تکثیر عوامل میکروبی در غذاها ۱/۰ تا ۳ کیلو گری، کاهش یا حذف آلودگی‌های میکروبی در مواد غذایی خشک ۳ تا ۱۰ کیلو گری و … (Sadecka, 2007, Sadecka et al., 2005a). هر یک کیلو گری پرتوتابی سبب افزایش دمای محصول به اندازه ی ۳۶/۰ سانتی‌گراد می‌شود که در نتیجه بسیار کمتر از دمای خشک کردن، پختن و گرم کردن است و کمتر می‌تواند ارزش غذایی محصول را پایین بیاورد. مشخص گردیده است که تشعشع کمتر از ۱۰ کیلو گری سبب تغییر کربوهیدرات ها، پروتئین ها، لیپیدها و بسیاری از ویتامین های محلول در آب و چربی نمی شود. البته مقادیر بالاتر از ۱۰ کیلو گری (که توسط اتحادیه اروپا محدود شده است) سبب تغییر ساختار کربوهیدارت های فیبری و ایجاد بوی نامطبوع در چربی ها شده است. مواد غذایی دارای ترکیب تیامین به تشعشع حساس هستند و تحقیقات نشان داده است که ترکیبات معدنی به پرتوتابی حساسیت ندارند (Anonymous, 1999, Sadecka, 2007, Sadecka et al., 2005a).

وضعیت استفاده از پرتوتابی در کشورهای جهان

برخی از کاربردهای پرتوتابی در بخش کشاورزی
۱- ضدعفونی کردن
۲- ایجاد جهش در گیاهان در پروژه های اصلاحی
۳- جلوگیری از جوانه زنی گیاهان غده ای در طول انبارداری

استفاده از پرتوتابی در فرآوری اولیه گیاهان دارویی

تاثیر پرتوتابی بر مواد موثره گیاهان دارویی