نقش دانشجویان در توسعه طب سنتی

دکتر محمدعلی زارعیان

دبیر انجمن تحقیقات طب سنتی ایران وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران

.

به نقل از مستند مکتوب دومین جشنواره گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب سنتی ایران – ۷ تا ۱۰ مهرماه ۱۳۹۳

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی)

.

.

توسعه طب سنتی چه اهمیتی دارد؟

اهمیت و ضرورت پرداختن به طب سنتی و احیا و روزآمد کردن آن را می توان از ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار داد. از یک جنبه احیای طب سنتی می تواند باعث ارتقای نظام سلامت شود چرا که اولا منابع طب سنتی قابل اعتمادترین فرضیات برای دستیابی به روشهای جدید پیشگیری و درمان هستند و ثانیا موضوع کل نگری در طب سنتی می تواند نواقص موجود در نگاه جزءنگر موجود را رفع نماید. از سوی دیگر اهمیت اقتصادی احیای طب سنتی است چرا که طب سنتی به دلیل مبتنی بودن بر طبیعت، حلقه اتصال کشاورزی با نظام سلامت است، توسعه روش های مبتنی بر طب سنتی منجر به کاهش مصرف داروهای شیمیایی و صرفه جویی ارزی است، توجه به طب سنتی مانع سرقت زیستی گونه های گیاهی دارویی است، در فرآیند توسعه این طب امکان صدور دانش و تکنولوژی حاصل از آن و نیز توسعه صنعت گردشگری مبتنی بر آن را فراهم خواهد نمود و این روش­ها ارزان و در دسترس هستند. و در نهایت پرداختن به طب سنتی حلقه ای از حلقه های اقتصاد مقاومتی و قدمی در جهت تحکیم استقلال و رهایی از وابستگی و مسیری برای بی اثر نمودن تحریم­های مختلف در زمینه بهداشت و درمان است.

دانشجویان چه نقشی می توانند ایفا کنند؟

ورود دانشجویان به عرصه احیا و توسعه و روزآمد کردن طب سنتی از چند جهت حائز اهمیت است: ۱) انرژی جوانی آنها می تواند آنها را در پیمودن سختی های این مسیر یاری کند، ۲) ذهن پویای جوانان باعث می شود تا هر روز ایده ای نو بیافرینند و در پی اثبات آن ایده ها، مسیرهای جدیدی در پیشگیری و تشخیص و درمان بیماری ها ایجاد کنند، ۳) دوری از تعصب باعث می شود تا حرفی را بدون منطق و پیروی از روش های قاعده مند نپذیرند و تمام تلاش آنها در جهت راستی آزمایی ادعاهای مختلف باشد تا مانع عوارض ناشی از پذیرش بی قاعده ادعاها گردند، ۴) فرصت بیشتری که جوانان نسبت به استاتید دارند به آنها اجازه می دهد تا با فراغ بال به موضوعات پژوهشی مورد علاقه خود بپردازند و در این مسیر گام بردارند؛ چرا که معمولا به تناسب افزایش سن، هجوم دغدغه های مختلف افراد را از پرداختن به بعضی امور بازمی دارد. ۵) جوانان معمولا به کم قانع نمی شوند و دائما در پی دست یازیدن به قله های بلندتر و رسیدن به اهداف عالی تر هستند. جمع این ویژگی ها باعث می شود تا دانشجویان بتوانند به عنوان یک بازوی پرتوان در خدمت اساتید متخصص فن قرار گیرند و سنگ های بزرگی را از مسیر رشد طب سنتی کنار بزنند.

ملزومات ایفای نقش دانشجویان چیست؟

برای اینکه بتوانیم دانشجویان را در مسیر توسعه طب سنتی فعال کنیم و با توان آنها گام های موثری برداریم چند اتفاق ضروری است و باید توسط آنهایی که دغدغه توسعه طب سنتی را دارند پیگیری شود: اول اینکه آگاه سازی دانشجویان درباره اهمیت توسعه طب سنتی، توانمندی های طب سنتی، منافع عاید از توسعه طب سنتی در دستور کار قرار گیرد، ثانیا برنامه ریزی مناسبی برای ورود دانشجویان به عرصه های مختلف طب سنتی انجام گیرد تا دانشجویان به ویژه دانشجویان پزشکی و گروه پزشکی بتوانند از سالهای ابتدایی دانشجویی به سمت پژوهش های طب سنتی جهت پیدا کنند، سوم اینکه زدودن ابهامات دانشجویان و روشن ساختن جایگاه دانش طب سنتی در دستور کار افراد فعال این عرصه قرار گیرد؛ توضیح اینکه بسیاری از دانشجویان نمی دانند که مطالب بیان شده در منابع طب سنتی که از نظر طب مبتنی بر شواهد و سطح شواهد به عنوان نظرات متخصصین (expert opinion) تلقی می گردد و از این نظر این مطالب در کمترین حالت بهترین فرضیات موجود برای راستی آزمایی و بازپژوهی و طراحی پروژه های پژوهشی به حساب می آیند، از طرف دیگر این مطالب (expert opinion) علی رغم موضع گیری های متعصبانه معادل مطالب بین شده در گایدلاین های پزشکی هستند؛ مثلا یکی از گایدلاین های معتبر موجود در زمینه کبد چرب نیز از نظر سطح شواهد بر مبنای نظرات متصصین به نگارش درآمده است، در حالی که سال انتشار آن ۲۰۱۲ است.

گام دیگری که باید برداشت و ضرورت آن به خوبی احساس می شود، تدوین نقشه های پژوهشی در زمینه طب سنتی بر مبنای یک پازل پژوهشی مشخص می باشد. اهمیت این کار از این جهت است که اولا علاقه مندان به راحتی بتوانند علایق پژوهشی خود را پیگیری کند، ثانیا بودجه های پژوهشی مورد مصرف باعث تسریع روند رشد و توسعه طب سنتی گردند و از هدررفت هزینه ها در پژوهش های موازی جلوگیری شود.

چه موانعی بر سر ایفای نقش دانشجویان وجود دارد؟

این که بخواهیم ذکر کنیم مانع مشخصی از ورود افراد به عرصه پژوهش در طب سنتی جلوگیری می کند، به نظر دور از انصاف است چرا که اگر کسی بخواهد می تواند با تمام مشکلات و نبود زیرساخت های پژوهشی مشخص به این عرصه ورود کند. ولی این حرف درست است که موانعی وجود دارند که روند ورود دانشجویان و نیز روند توسعه پژوهش های طب سنتی را کند نموده اند که اگر آنها را شناسایی و رفع کنیم، مطمئنا ورود بی سابقه دانشجویان را شاهد خواهیم بود و هم سرعت چشمگیر پژوهش های موثر در این زمینه. البته این نکته را نباید فراموش کرد که روند اقبال مردم و بیماران به طب سنتی بسیار سریع و چشمگیر است ولی سرعت پژوهش ها با سرعت اقبال عمومی هماهنگ نیست و این ناهمانگی می تواند به دلیل مشاهده عوارض و اتفاقات ناخوشایند توسط مراجعین اعتماد آنها را به این روشها از بین ببرد. از موانعی که موجب کندی روند رشد و توسعه پژوهش های طب سنتی شده اند می توان موارد زیر را نام برد:

یکی از مسائلی که موجب کندی روند رشد طب سنتی شده، نبودن برنامه ریزی مشخص توسط سیاستگزاران پژوهشی برای دخیل کردن دانشجویان مقاطع و رشته های مختلف در زمینه پژوهش در طب سنتی است، علی رغم طیف زیاد افراد علاقه مند به پژوهش در زمینه طب سنتی در رشته های مختلف، امکان به کارگیری و گماردن این افراد در پژوهش های هدفمند و هم جهت میسر نیست و این اتفاق از یک طرف موجب سرد شدن دانشجویان می شود و از سویی دیگر زمینه ساز پژوهش های کم ارزش و موازی و هدررفت بودجه پژوهشی می گردد.

مسأله دیگری که می توان در این زمینه متذکر گردید مشخص نبودن اولویت های پژوهشی دانشکده ها و دانشگاه ها در زمینه طب سنتی است، توضیح اینکه با یک سیاستگزاری پژوهشی مشخص و مدون و بر اساس یک نقشه جامع می توان دانشگاه های مختلف کشور را مسئول پیشبرد یک قطعه از پازل نقشه جامع پژوهشی کرد و بودجه های پژوهشی را بر این اساس اختصاص داد تا از یک سو بتوان تخمینی از روند رشد پژوهش ها داشت و از سوی دیگر مانع پژوهش های موازی شد. همچنین این کار قابلیت رقابت در بین دانشگاه ها را نیز فراهم نموده و مشوقی برای ورود دانشجویان خواهد بود.

موضوع دیگری که موجب دلسردی دانشجویان برای ورود به عرصه های پژوهشی مربوط به طب سنتی گردیده است، عدم مشارکت اساتید به ویژه اساتید گروه پزشکی و دانشکده های پزشکی در زمینه پژوهش های طب سنتی است. به عنوان مثال در بعضی دانشگاه ها طرحهای مصوب در دانشکده های طب سنتی از نظر دانشکده پزشکی اعتبار ندارند و ضرورتا باید اساتید دانشکده پزشکی در نقش استاد راهنمای طرحها حضور یابند، در حالی که عمده اساتید یا به دلیل مخالفت یا به دلیل عدم علاقه مندی مشارکتی در این زمینه ندارند و معدود اساتید علاقه مند نیز آن قدر محتاطانه گام برمی دارند که پاسخگوی دانشجویان نیستند.

نکته دیگر که در این زمینه باید متذکر گردید اصرار دانشگاه ها به پایبندی به روش های موجود پژوهشی مثل کارآزمایی های بالینی تصادفی است، در حالیکه در سال های اخیر رشته های مختلف پزشکی نیز نقدهای اساسی به این روشها وارد ساخته اند و آنها را به دلیل هزینه بر بودن و تحمیل عارضه به بیماران و کند کردن مسیر دستیابی به روش های موثر درمانی زیر سوال برده اند؛ مثلا متخصصین انکولوژی یکی از عمده گروه هایی هستند که معتقدند کارآزمایی های بالینی تصادفی اصلا روش ایده آلی برای اثبات کارآمدی روش های درمانی سرطان نیستند چرا که درمان های سرطان باید شخصی سازی شوند و این امر با انتخاب تصادفی افراد مغایرت دارد؛ این موضوع در زمینه روش های طب سنتی نیز مورد انتقاد است.

انجمن تحقیقات طب سنتی ایران چه گام هایی در این جهت برداشته است؟

انجمن فعالیت خود را از سال ۱۳۷۸ به عنوان یکی از زیرمجموعه های دانشگاه علوم پزشکی تهران، توسط عده ای از دانشجویان ممتاز دانشکده پزشکی این دانشگاه آغاز کرد که بعدها دانشجویانی از سایر دانشگاه ها نیز به این جمع پیوستند. در طی سال های فعالیت انجمن گام های مختلفی در جهت رشد، توسعه و ارتقای طب سنتی برداشته شد که این کار با استفاده از نیروی عظیم فکر، خلاقیت و اراده دانشجویان و با تقویت روحیه تحقیق، تمرین عملی و ارتقای سطح آگاهی های علمی و عملی آنها با برگزاری کلاس های آموزشی مرتبط یا اردوها و بازدیدهای علمی پیگیری شد. همچنین در این سالها سعی شد با پرهیز کامل از هرگونه موضع گیری و تعصب در زمینه «طب سنتی ایران» و «طب مکمل»، حفظ استقلال رویه در قبال مراکز مختلف درون و برون دانشگاهی (در کنار برقراری ارتباطات و همکاری‌های کامل و متقابل)، استفاده از تجربیات اساتید مطرح در طب سنتی ایران و سایر رشته های طب مکمل و نیز اساتید دانشگاه در مراحل مختلف طرح ها، اهداف انجمن پیگیری شود.

در سالهای اخیر نیز در راستای آماده سازی بستر حضور دانشجویان در پژوهش های طب سنتی اقداماتی صورت گرفت که به شرح زیر می باشد:

– تدوین نقشه پژوهشی در زمینه طب سنتی و داروسازی سنتی و تغذیه در طب سنتی و استخراج عناوین پژوهشی نو و موثر جهت انجام پژوهش.

– برقراری ارتباط با اساتید دانشکده های طب سنتی در جهت هم افزایی بین اساتید و دانشجویان و ارتقای ایده های دانشجویی و پیگیری فعالیتهای برزمین مانده اساتید.

– برگزاری دوره های آموزشی در شهرستانها در جهت ارتقای سطح علمی دانشجویان خارج از تهران.

– ارتباط با شهرستانها و تشویق آنها به راه اندازی انجمن های دانشجویی در زمینه پژوهش های طب سنتی.

– مبتنی کردن ارتباطات بین اعضای کارگروه های انجمن بر ارتباط الکترونیکی جهت حمایت از حضور افراد فعال در خارج از تهران و فراهم نمودن امکان مشارکت دانشجویان مشغول به تحصیل در خارج از تهران.

– مشاوره اینترنتی و حضوری به پژوهشگران و علاقه مندان طب سنتی در جهت دانش افزایی و ارتقای ایده ها و تسهیل فرایند پژوهش های دانشجویی.

– تقویت و ساماندهی پایگاه اینترنتی انجمن تحقیقات (www.tim.ir) و تقویت وجهه علمی و اطلاع رسانی آن در جهت ارتقای سطح علمی مخاطبان؛ به گونه ای که بیش از ۵۰ درصد بازدیدکنندگان کنونی انجمن جامعه دانشگاهی می باشد.

– ارتباط با موسسات و کانون های فعال در زمینه طب سنتی و طب مکمل در راستای برگزاری دوره های آموزشی و پژوهشی و همکاری در برگزاری همایش های مختلف در زمینه طب سنتی و طب مکمل.

البته این نکته را نیز نباید فراموش کرد که انجمن از ابتدای فعالیت خود با محدودیتهای مختلفی روبرو بوده و هست که امیدوار است به مرور بتواند آنها را رفع نماید؛ مثلا علی رغم افزایش بودجه پژوهش های دانشجویی همچنان این بودجه پاسخگوی بسیاری از پژوهش های مدنظر اعضا و مراجعین به انجمن نیست چرا که در حال حاضر به پژوهشهای دانشجویی فقط یک میلیون تومان بودجه تعلق می گیرد که عملا امکان انجام عمده پژوهشهای بالینی را سلب می کند، گرچه بعضی از اعضا با ارتباط با موسسات خارج از دانشگاه توانسته اند این بودجه را تامین کنند، یا اینکه از نظر قوانین دانشگاهی مجری طرحهای تحقیقاتی فقط باید از دانشگاه علوم پزشکی تهران باشد که این قانون بارها موجب امتناع افراد صاحب ایده از مشارکت در پژوهش ها شده است، و دیگر اینکه با اینکه تصور می شود شرکتهای داروسازی فعال در زمینه داروهای گیاهی باید مشارکت خوبی با پژوهشگران داشته باشند ولی پژوهشگرانی که به امید بهبود پژوهش خود دست به دامن شرکتهای دارویی شده اند تا محصول مورد نظر آنها را تامین کنند، شاهد کم لطفی این شرکتها بوده اند؛ به تعبیری این شرکتها معمولا از ریسک کردن و حمایت از ایده های پژوهشی شانه خالی می کنند و چشم به ایده های وارداتی دارند.

.