« خروج از صادرات تک محصولی ». این شاید یکی از دغدغه های جدی فعالان اقتصادی باشد تا براساس آن دیگر « نفت» اصلی ترین کالای صادراتی ایران نباشد. بر این اساس آنان اعتقاد دارند با توجه به مزیت های اقتصادی ایران باید روی کالاهای دیگر سرمایه گذاری کرد و ما به ازای صادرات آن ارز به کشور وارد کرد. موضوعی که محمدعلی رضایی، عضو هیات رییسه اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی و زعفران نیز بر آن تاکید دارد و می گوید گیاهان دارویی به عنوان یک محصول صادراتی می تواند مزیت های زیادی برای اقتصاد کشور داشته باشد. اینکه محصولات گیاهی چه مزیت های صادراتی دارند و توان یاری رساندن آن به اقتصاد ایران چه اندازه است موضوع گفت و گو با عضو هیات رییسه اتحادیه صادر کنندگان گیاهان دارویی و زعفران است. آنچه در ادامه می خوانید متن کامل گفت و گو با محمدعلی رضایی، عضو هیات رییسه اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی و زعفران است:

شما اعتقاد دارید گیاهان دارویی مزیت ویژه ای برای صادرات و ارز آوری دارد. به عنوان شروع بحث سوال این است که ایران در زمینه گیاهان دارویی چقدر صادرات دارد؟

محمدعلی رضایی مدیرعامل شرکت ایمان مهر

کشور به دلیل تنوع آب و هوایی که دارد از ۱۳ اقلیم دنیا ۱۱ اقلیم را داراست که این موضوع در دنیا بی نظیر است و جایگاه خاص به خودش را دارد. این تنوع آب و هوایی باعث شده است که گیاهان دارویی مختلفی در سطح کشور وجود داشته باشد. در حال حاضر کشور ما بیش از ۷۸ هزار گونه ای گیاهی دارد که حدود ۱۰ هزار آن ثبت و شناسایی شده است. با توجه به این تنوع آب و هوایی و فعالیت های بیش از حد گیاهان دارویی که در هیچ کجای دنیا وجود ندارد. حضرت علی (ع ) می فرمایند که بیماری های خود را با گیاهان محیط خود درمان کنید و این کلیدی است که از قدیم به انسان های داده شده است. اخیرا مقاله ای از آمریکا را مطالعه می کردم که مثلا فردی که در کالیفرنیا زندگی می کند، گیاهانی که در این شهر وجود دارد می تواند بیماری های این شخص را معالجه کند. البته این موضوع را به خوبی تشریح نمی کنند زیرا می خواهند از داروهای شیمیایی همچنان استفاده و سود کنند.

چرا افرادی که در بخش گیاهان دارویی فعالیت می کنند این موضوع را برجسته نمی کنند؟

اگر این موضوع را بخواهند برجسته کنند نمی گذارند دیده شود زیرا مافیایی دارو در تمام دنیا وجود دارد و کشور ما هم از این امر مستثنی نیست. در ۳۰ سال گذشته فریادهای بسیاری زدیم و حدود یک سال و نیم پیش موفق شدم در دیداری که رهبر معظم انقلاب با دانشمندان داشتند به این موضوع بپردازم. تنها خواهشی که از ایشان داشتم این بود که مانع ورود سم به کشور شوند زیرا در حال حاضر بزرگترین بیماری ها از استفاده سموم و باقی مانده سموم در میوه ها و سبزی ها است. چرا باید سیب زمینی و پیازی که وارد تهران شده ۳۰۰ برابر حد مجاز کادنیوم و جیوه داشته باشد؟ از سوی دیگر جیب خارجی ها است که از فروش داروهای شیمیایی پر می شود. کبد چرب در کشور بیداد می کند و همه این مشکلات از تغذیه است و بخشی از این مشکلات به دلیل آلودگی هوا است. این در حالی است که فردی وارد ایران شده که قصد دارد حدود ۸۰۰ فست فود در کشور به وجود آورد. این گروه چند سال تحقیق کرده و به این نتیجه رسیده که کشور ما یک بستر نیروی انسانی جوان مصرف کننده دارد و مردم را به خوردن فست فود عادت داده اند. باید آینده چنین کاری را دید زیرا در بسیاری از کشورهای اروپایی دنیا کسی مک دونالد استفاده نمی کند اما این موضوع در چین و هند به تازگی راه افتاده است.

از دیدگاه من برای حل چنین مشکلاتی که یک کار گروهی است باید دولت مردان کمک کنند و جلو گیری کنند از ورود غذاهای فست فود و آن را از نطفه ببرند. چنین افرادی وارد ایران می شوند و سرمایه گذاری می کنند و سرمایه شان را نیز ثبت می کنند و با کمترین هزینه، بیشترین درآمد را تولید می کنند و ارز را از کشور خارج می کنند. این سیاست ها بلند مدت است و اگر جلوگیری نشود نتایج فاجعه برانگیزی خواهد داشت.

چقدر عزم و اراده داشته اید بر علیه این سیاست ها که اجرایی نشوند؟

ما باید تلاش کنیم که این موضوعات را دغدغه ذهن مسولان کنیم و از سوی دیگر سعی کرده ایم که به دولتمردان اطلاع رسانی کنیم و نتایج تلاش های ما این شده است که در ۱۵ سال گذشته حدود ۸۰۰ نوع داروی گیاهی تولید شده است. مثلا از رز ماری داروی ساخته اند که برای پا درد بسیار مفید است و در حال حاضر داروی ساخته اند که برای کبد مفید است. به یاد دارم که در دهه ۷۰ تا ۸۰ صنعتگران گیاهان دارویی مشکلاتی در زمینه کاری خود داشتند و زندگی بسیاری از آنان به نوعی نابود شد زیرا حمایت نمی شدند. وزارت بهداشت به هیچ عنوان این صنعت را قبول نداشت، در صورتی که در حال حاضر در وزارت بهداشت، معاونت گیاهان دارویی و طب سنتی دارد. همین موضوع باعث دلگرمی تولید کنندگان و مردمی خواهد شد که به این مباحث علاقمند هستند مخصوصا در این صنعت که ریشه ای کهن در فرهنگ کشور ما دارد.

یکی دیگر از مشکلاتی که در این بخش داشتیم، نداشتن حامی بود. همیشه وزارت بهداشت عنوان می کرد که طب سنتی متعلق به من است. دانشگاه تهران می گفت که گیاهان دارویی متعلق به من است. اما خوشبختانه معاونت علمی، فناوری ریاست جمهوری  بخشی را تشکیل دادند به عنوان ستاد گیاهان دارویی. شرکت های دانش بنیان و شرکت های گیاهان دارویی را جمع کردند و هماهنگی در وزارت خانه ها ایجاد کردند که همه با یکدیگر همگام پیش روند که تقریبا این زنجیره به یکدیگر وصل شده اند و نتیجه آن برگزاری نمایشگاه جشنواره کل گیاهان دارویی بود که روزانه میلیونی از آن بازدید می کردند. از تمام نقاط مختلف کشور آمده بودند و همه یکدیگر را شناسایی کردند از کسی که کشت می کند، تولید می کند تا کسی که صادرات می کند. تمام این عوامل باعث شده که این زنجیره مستحکم تر شود.

مراکز تحقیقاتی نیز فعالیت دارند؟

 در حال حاضر اکثر دانشگاه ها ستاد گیاهان دارویی ایجاد کرده اند. وزارت علوم، شبکه گیاهان دارویی دارد و انجمن گیاهان دارویی داریم که زیر نظر خود وزارت خانه مشغول به فعالیت است. باید عنوان کنم که مکان های تحقیقاتی بسیاری در کل کشور ایجاد شده و به نسبت رشد کرده است.

البته باید عنوان کنم که تخلفاتی نیز در برخی عطاری ها صورت می گیرد. بگذارید برایتان مثالی بزنم از گیاه بهار نارنج، بهار نارنج را برای درمان استرس استفاده می کنند باید بدانیم که بهار نارنج، بهار پرتغال و بهار لیمو ترش نیست. متاسفانه برخی عطاری مرکبات مختلف را جمع آوری می کنند و به عنوان بهارنارنج به مشتریان می دهند که البته به هیچ عنوان مواد بهار نارنج در آن وجود ندارد. اکثر بهار نارنجی که الان در بازارها وجود دارد به هیچ عنوان از مواد واقعی تهیه نشده است و در برخی عطاری ها نیز وجود دارد. این عطاری ها نیز  بهار نارنج ها را دستی، بسته بندی می کند و مردم از آن خریداری می کنند و ممکن است بیماری های نیز منتقل شود.

درخصوص تخلفات عطاری ها چه اقداماتی می توانید انجام دهید؟

به هر حال عطاری ها که تمام شان متخلف نیستند و ما نمی توانیم بگوییم آنها را از بین ببریم اما اقدامی که باید انجام دهیم این است که برنامه ریزی کنیم و افرادی را که خطا کار هستند، آموزش بدهیم و آرام آرام فرهنگ سازی کنیم و آگاهی مردم را در خصوص این تخلفات بالا ببریم تا مردم آگاه باشند که محصولی که خریداری کرده اند امنیت کامل برایشان داشته باشد.

چه اقدامی صورت گرفته است؟

اقدامی که ما در این زمینه انجام دادیم این بود که از مرحله بستر کشت تا سفره مردم را کنترل کردیم.  از سوی دیگر هر گیاهی با آب و هوای که مطابقت داشت را در همان مکان پرورش دادیم و گاهی چون زمین نداشتیم با کشاورزان آن منطقه قرارداد بستیم و طبق برآوردها و مطالعات علمی این کاشت ها صورت گرفت و تحت نظارت ما این محصولات وارد کارخانه شدند.

در حال حاضر آمار مربوط به ارزش گیاهان دارویی چگونه است؟

طبق گزارش بانک جهانی صنعت گیاهان دارویی، ارزش گیاهان دارویی در سال ۲۰۵۰ معادل ۵۰ میلیارد دلار خواهد شد. در حال حاضر ۸۰ درصد از تجارت گیاهان دارویی توسط ۱۲ کشور انجام می شود که بیشتر آنها آسیایی و اروپایی هستند. کشورهای آسیایی ۴۱ درصد واردات و ۴۸ درصد از صادرات کشور را در دست دارند که در راس آنها چین و هند قرار دارد.

ایران در این رده بندی ها کجا ایستاده است؟

طبق آمارهای که منتشر شده، ایران در سال ۸۰ رتبه ششم در دنیا را داشته است و در سال ۹۱ که آمار جدید منتشر شد به رتبه ۳۲ نزول کرده ایم. متاسفانه رقم صادرات کشور در گمرک، نشان دهنده آمار مناسبی نیست. ما برای پیشرفت در هر زمینه نیاز به اطلاعات داریم اما این موضوع که در گمرک آمار نداریم. البته مقصرش گمرک نیست زیرا باید عملیات کارشناسی صورت گیرد. در شرایط فعلی از طرف اتحادیه گیاهان دارویی به گمرک مشاوره می دهیم و از دیدگاه من گمرک در این زمینه باید کارشناس داشته باشد که البته به نفع منافع کشور است.

به یاد دارم در دولت گذشته از گمرک با ما تماس گرفتند و اعلام کردند که چیزی حدود ۲۰ تن یک نوع اسانس صادر می شود و هر کیلو از این اسانس ۳ هزار دلار پایه قیمتش است و این فرد صادر کننده می رفت و جوایز صادراتی می گرفت این در حالی است که اگر کل گیاه جهان را جمع کنند به این شکل اسانس ندارد. بعد زمانی که نمونه اسانس را آزمایش کردیم متوجه شدیم که ۹۹ درصد آن ناخالصی دارد و یک درصد از اسانس واقعی را با ناخالصی ترکیب کرده اند. در این زمینه توانستیم به گمرک کمک کنیم و تبادل اطلاعات کردیم و از این طریق به اینگونه تخلفات رسیدگی کرده ایم.

معمولا محصولات گیاهان دارویی برای چه کشورهای صادر می شود؟

در شرایط فعلی بیشترین کشورهای که محصولات ما را خریداری می کنند و صادرات داریم ژاپن، چین، فرانسه، آلمان و اکثر کشورهای اروپایی هستند. اما بیشترین کشوری که به آن صادرات داریم آلمان است.

شما اشاره کردید که چین جز بزرگترین تولید کنندگان گیاهان دارویی است، چطور با این شرایط ما به این کشور صادرات داریم؟

متاسفانه اگر سیاست های مناسب و کارآمدی اتخاذ نشود صادرات را از دست خواهیم داد. در شرایط فعلی حتی ما صادرات زعفران خود را از دست می دهیم. در دولت قبل به راحتی زعفران را می فروختند و صادرات هم می شد و البته مشکلاتی نیز داشت. در آن زمان آقای شافعی عضو شورای زعفران بودند و می خواستند که انقلاب و تحولی در بخش زعفران کشور ایجاد کنند. میلیاردها تومان هزینه کردند که از کشور خرید تضمینی کنند. زعفران از کیلویی ۴۰۰ هزار تومان به ۲ میلیون تومان رسید و در چنین شرایطی کشاورز هم تصمیم گرفت که محصول خودش را نفروشد. از سوی دیگر چند کانتینر از پیاز زعفران تاپ ایران که در دنیا تک است به عنوان هدایا به کشور افغانستان دادند. افغانستان دارای سرزمین خوبی برای کشت است و اتفاقی که افتاد این بود که کشت زعفران جایگزین تریاک شد. اکنون افغانستان در زمینه کشت زعفران جز اولین هاست در صورتی که ۵ سال پیش کشت زعفران در افغانستان ۳۰۰ کیلو بود. ایران حدود ۲۵۰ تن تولید دارد و ۹۰ هزار هکتار زمین زعفران داریم. تمام کسانی که در این مدت کشت می کردند به پول های بزرگ رسیدند. یعنی ۳۰۰ هزاری تومان به ۴ میلیون تومان افزایش پیدا کرد و بچه های این افراد از درس خواندن باز ماندند و ماشین های خریدند که حتی اسمش را نمی دانستند و فاجعه در جامعه کشاورزی ایران به وجود آمد و یک سیاست غلط آنها را نابود کرد. اکثر کشورهای دنیا از ما زعفران می خریدند و زمانی که قیمت زعفران افزایش پیدا کرد، کشورهای دیگر کشت خود را توسعه دادند و رقیب جدی برای ایران شدند. ترکیه و تمام کشورهای آسیای میانه کشت زعفران را آغاز کردند و امیدواریم به گونه ای پیش نرود که صنعت زعفران ما رو به نابودی پیش رود.

اصلی ترین گیاهان دارویی که در شرایط فعلی صادر می کنیم کدام ها هستند؟

اکنون چند نوع گیاهی که در دنیا بی نظیر است مثل شیرین بیان است که البته مجاز به صادرات نیست به علت اینکه باید به صورت عصاره در بیاورند بعد صادر کنند. آویشن شیرازی ما در دنیا بی نظیر است فقط هم ایران این نوع گیاه را دارد که جالب است بدانید آویشن کشورهای دیگر را می آورند و کشت می کنند. مواد موثره این گیاه با آویشن خودمان فرق دارد اما بهترین داروهای ضد باکتری را از آویشن شیرازی در دنیا می سازند و ما باید جلوگیری کنیم از رشد بی رویه صادرات آن و اگر زیر نظر خود سازمان منابع طبیعی پی گیری شود این جریان معتدل تر خواهد شد.

صادرات دیگر، غنچه گل محمدی و اسانس های گل محمدی است که از ۱۰ هزار دلار تا ۱۵ هزار دلار فروخته می شود این در حالی است که از چند تن گل تازه فقط یک کیلو اسانس گرفته می شود.

ارزش افزوده بخش گیاهان دارویی چقدر است و چه میزان اشتغال ایجاد کرده است؟

یکی از نکات مثبتی که وجود دارد این است که مواد موثر موجود در گیاهان دارویی ۳ تا ۵ برابر بیشتر از گیاهان مشابه قاره اروپا است. مثلا غنچه رزی که در کشور وجود دارد از نظر مواد موثره ای که داخلش است ۳ تا ۵ برابر اروپاست و دلیلی ندارد جز آب و هوای مطلوب ایران. وجود موسسات تحقیقاتی که در سه دهه گذاشته شکل گرفته است باعث شد که سرمایه گذاری های در این بخش صورت بگیرد که باعث رشد این صنعت شد. گردش مالی تجارت گیاهان دارویی در ۱۰ سال اخیر بالغ بر ۸ میلیارد دلار بوده است که چین مقام اول را دارد. مقام دوم در دست آمریکا و آلمان در جایگاه بعدی قرار دارد. اما متاسفانه ایران در صادرات حتی از ترکیه هم پایین تر است  و سهمی از تجارت جهانی ندارد.

سرمایه گذاری در بخش گیاهان دارویی چه مزیت های دارد؟

ما اگر بتوانیم بستر مناسبی برای کشت ایجاد کنیم و برنامه ریزی بر مداری باشد که تولید را افزایش دهیم می توانیم به سرمایه گذاری در این بخش امیدوار باشیم. تحریم های که در چند سال اخیر رخ داد و عدم حمایت دولت زمینه ایجاد کرده که سرمایه گذاری مناسبی صورت نگیرد. این بخش شدیدا به حمایت دولت احتیاج دارد. دولت اگر کمک کند ایرانی ها می توانند به نمایشگاه های خارجی بروند و محصولات خود را در معرض دید بگدارند. ما اگر گام های مثبتی در جهت بهبود شرایط گیاهان دارویی برداریم می توانیم ۳۰ درصد از بازار دنیا را داشته باشیم و۲٫۵ میلیارد دلار از این بازار را در دست بگیریم.

خبرآنلاین