شناخت گیاهان دارویی و بهره‌گیری از آن برای کنترل و درمان بیماری‌ها پیشینه دیرینه‌ای در کشور ما دارد، اما متاسفانه این تجربه‌های ارزشمند طی سالیان اخیر رو به فراموشی رفته و جامعه امروزی به طور افسار گسیخته به سوی استفاده از داروهای شیمیایی روی آورده است.

چطور می توان این گوهر گرانبها را بار دیگر از زیر گرد و غبار فراموشی بیرون آورد؟ به همین منظور گفت وگویی با علی ابراهیمی ورکیانی، یکی از مجریان تدوین سند راهبردی گیاهان دارویی، مسئول برنامه ریزی و اجرای فن بازار، مشاور و دبیر کارگروه تخصصی توسعه فناوری و کارآفرینی در ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب ایرانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ترتیب دادیم تا کارنامه فعالیت های حمایتی از صنعت گیاهان دارویی را بررسی کنیم.

هم اکنون وضع استفاده از گیاهان دارویی در ایران و جهان چگونه است؟

مهندس علی ابراهیمی ورکیانی

استفاده از گیاهان دارویی سبب شده است میزان تولید این گیاهان و واردات آن به کشورهای توسعه یافته روز به روز افزایش یابد، به طوری که واردات گیاهان دارویی (گیاهان معطر شامل آن نمی شود) از ۳۵۵ میلیون دلار در سال ۱۳۵۵ به ۵٫۵۱ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۱ رسید و پیش بینی می شود تا سال ۱۴۳۰ خورشیدی ارزش بازار جهانی این محصولات به مبلغ حیرت انگیز ۵ تریلیون دلار برسد. همچنین طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، رشد مصرف گیاهان دارویی نسبت به داروهای شیمیایی ۱۵ به ۳ است.

این نسبت در ایران برعکس است در صورتی که ایران گذشته درخشانی درخصوص دانش گیاهان دارویی و موقعیت خاص آب و هوایی (۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان) دارد؛ ایران حدود ۸۰۰۰ گونه گیاهی را در خود جای داده و جزو هشت کشور برتر دنیا از نظر تنوع زیستی است.

چه شد که سند ملی با عنوان گیاهان دارویی و طب ایرانی تدوین شد؟ هدف از نگارش این سند چه بود؟

ایجاد فرصت های شغلی پایدار با تاکید بر استفاده از فناوری و اقتصاد دانش بنیان و آینده نگری نسبت به تحولات آنها در سطح جهانی و ملی از سیاست های کلی اشتغال است که اجرای این سیاست به روسای سه قوه ابلاغ شده است.

رسیدن به این وضع که تامین کننده بخشی از سند چشم انداز ۱۴۰۴ است جز با ترسیم نقشه راهی چندوجهی ممکن نبود و به همین دلیل برای اولین بار سند راهبردی گیاهان دارویی کشور در قالب هم اندیشی و اجماع گروهی در چارچوب جلسات متعدد کاری و تخصصی در ۹ کارگروه تخصصی و با مشارکت بیش از ۷۵ نفر از مدیران، متخصصان، محققان، کارشناسان، استادان، تولیدکنندگان و نماینده مجمع خبرگان کشاورزی و مراکز علمی، پژوهشی و دانشگاهی در سطح ملی طی حدود دو سال تدوین و طراحی شد.

سند راهبردی این صنعت یک خلأ جدی در کشور بود که با اجرایی شدن آن فرصت خوبی برای افزایش تولید، اشتغال، درآمد و کمک به ایجاد خودکفایی و امنیت دارویی کشور، افزایش توان کشور در خروج از اقتصاد وابسته به درآمد انحصاری حاصل از فروش نفت، توسعه هماهنگ و پویای بخش های تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی و اجرای موثر در مدیریت تولید گیاهان دارویی فراهم کرده است.

در این سند برای توسعه پایدار گیاهان دارویی و طب ایرانی چه راهبردهایی پیشنهاد شده است؟

در وهله اول ارتقای سهم ایران در بازارهای جهانی (ارتقای بنیان های اقتصادی و تجاری، نوآوری، ابداع و خلق محصولات جدید و دارایی های نرم افزاری) از مهم ترین راهبردهای ما برای توسعه پایدار گیاهان دارویی و طب ایرانی است.

پس از آن اعمال مدیریت صحیح و به کارگیری دانش روز و استفاده از فناوری های نوین، توسعه متوازن زنجیره علم تا ثروت، ارزیابی فناوری و توسعه و انتقال آن به صاحبان صنایع یا سرمایه (ایجاد بنگاه های اقتصادی جدید و خطوط تولید)، کارآفرینی و ایجاد فرصت های جدید شغلی (تولید محصول به صورت انبوه )، بازاریابی، بازارداری، بازارسنجی و بازارگرمی محصول تولیدی از جمله مواردی است که خیلی اهمیت دارد.

محصولات مجوزدار گیاهان دارویی با استفاده از این روش ها و شاخص ها از ۲۱۷ قلم سال ۸۵ به ۱۹۳۰ قلم در سال ۹۱ رسیده است. حجم کل صادرات ما در سال ۹۰ تقریبا ۲۰ هزار تن به ارزش ۴۵۰ میلیون دلار بود در حالی که واردات گیاهان دارویی در همین سال ۵۰ میلیون دلار است. این آمار و ارقام مبین برتری معنادار ارزش صادرات و ارزآوری گیاهان دارویی کشور است. مثلا ارزش یک کالای استراتژیک مانند زعفران در کشور ۳۶۷ میلیون و ۸۵۷ هزار و ۸۲۰ دلار است، یعنی ما در برابر ۱۲۲ هزار کیلو، حدود ۳۷۰ میلیون دلار ارزش صادرات داشتیم.

چه ظرفیت ها و توانمندی هایی با پیشبرد این سند متصور است؟

افزایش سطح زیرکشت از ۶۸۰۰ به ۶۰۰ هزار هکتار و ایجاد اشتغال مولد برای یک میلیون نفر از جمله اهداف کمی این سند در چشم انداز بیست ساله است. این مساله جز با کاهش تصدیگری دولت و تقویت شرکت های دانش بنیان میسر نیست.

بنابراین تاکید ما بر تعیین الگوی کشت و کاهش هزینه های تولید، صرفه جویی ارزی و ارزش افزوده و نیز اقدام برای اتحاد علمی و انسجام تحقیقاتی، توسعه تحقیقات کاربردی درخصوص تولید استاندارد گیاهان دارویی و اسانس دار بر استانداردهای جهانی از جمله فرآوری، بسته بندی، مصرف و صادرات و ایجاد پایگاه های اطلاعاتی، آینده پژوهی، نیازسنجی، مطالعه بازار، ایده پردازی، ثبت اختراع و مالکیت فکری در عرصه ملی است که کمک شایانی در ایجاد اشتغال پایدار در کشور می کند.

اکنون برای اجرایی شدن این سند با چه چالش ها و تنگناهایی مواجه هستیم؟

ثمرات علمی و ایده ها، توجه جدی به انطباق لازم به نیازها و اولویت ها و نفی کامل عمل انتزاعی و ایجاد همبستگی و پیوستگی لازم برای زنجیره اقتصادی گیاهان دارویی از جمله مواردی است که می تواند به ایجاد اشتغال پایدار و کسب ارز بیشتر و صادرات بالا به ما کمک کند، بنابراین در وهله اول باید این تیم را هدفمند کنیم. در بعد تجارت هم باید توجه جدی به تولید کیفی، استانداردها و قیمت مناسب محصولات داشته باشیم. هم اکنون محصولاتی (بویژه گیاهان دارویی) در داخل کشور تولید می شوند که قابل رقابت در سطح بین المللی نیستند.

بعضی از کشور ها این محصولات را ارزان تر تولید کرده و به صورت خام یا فرآوری شده به کشور ما صادر می کنند. ما باید در این زمینه با استفاده از تحقیقات کاربردی، میزان هزینه ها را کاهش دهیم و کاری کنیم که این محصولات بازارمحور شوند تا جایگاه مناسبی در ادبیات کلان اقتصادی کسب کنند. از همه مهم تر باید رابطه قوی و پایداری بین ظرفیت های بالقوه و بالفعل کشورمان ایجاد کنیم.

اکنون این رابطه گسسته و دارای شکاف عمیقی است. این شکاف با اجرایی شدن این سند در ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب ایرانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در حال اصلاح است.